Тры краіны, адна рака: будучыня Заходняга Буга пад пытаннем

Заходні Буг — натуральная мяжа паміж Украінай, Беларуссю і Польшчай. Але ў апошнія гады берагі ракі сталі разыходзіцца — у пераносным сэнсе — усё далей і далей. Складаная геапалітычная сітуацыя паставіла ўзаемадзеянне паміж краінамі ў сферы аховы экалогіі даліны Заходняга Буга на паўзу.

Журналісты Украіны, Беларусі і Польшчы папрацавалі разам, каб паказаць: прырода патрабуе аб'яднаць нашыя намаганні для захавання жыцця, і звычайныя людзі часам могуць зрабіць для гэтага больш, чым палітыкі.

Рака трох краінаў

Заходні Буг з'яўляецца трансмежнай ракой і працякае па тэрыторыях Украіны, Беларусі і Польшчы. Яго агульная даўжыня — 831 км.

Свой пачатак Заходні Буг бярэ ва Украіне, на заходніх схілах Падольскага ўзвышша каля вёскі Верхабуж, праходзіць па Брэсцкім Палессі і Прыбугскай раўніне, на тэрыторыі Польшчы ўпадае ў Загжынскае вадасховішча на рацэ Нараў. Далей воды Заходняга Буга праз Віслу трапляюць у Балтыйскае мора.

У межах Беларусі працягласць Заходняга Буга — 169 км. Гэта прыкладна 20 працэнтаў ад агульнай даўжыні. Самы буйны населены пункт на рацэ — Брэст (344,5 тысячы жыхароў). Асноўныя прытокі ў Беларусі: Мухавец, Лясная, Пульва, Капаеўка. Рака Мухавец злучана Дняпроўска-Бугскім каналам з ракой Прыпяць.

На Мухаўцы размешчаны філіял РГУП "Беларускае рачное параходства" — рачны порт "Брэст". Караблі параходства перавозяць грузы і пасажыраў.

300 метраў Бугу для беларусаў

— Узяць ваду з Бугу ў раёне Брэста на аналіз у вас не атрымаецца. Прайсці да ракі могуць толькі памежнікі, звычайным людзям дасяжныя толькі 300 метраў берага каля Брэсцкай Крэпасці, — расказвае Аляксандр, былы супрацоўнік ліквідаванай уладамі экалагічнай НДА. — Уздоўж усяго правага берага Заходняга Бугу цягнецца прымежная паласа, і ўваход туды забаронены.

Падыход да Бугу абмежаваны яшчэ з часоў СССР. Да поўнамаштабнага ўварвання Расіі ва Украіну ў памежнікаў можна было атрымаць пропуск на ўваход у забароненую зону — напрыклад, каб парыбачыць. Але цяпер пропускі выдаюць толькі прадстаўнікам дзяржструктур.

План: узяць пробы і правесці незалежную экспертызу якасці вады ў Бугу — развальваецца на вачах. Аляксандр тлумачыць, што дасяжны ўчастак берага знаходзіцца ніжэй за месца пад назвай "Вяселле дзвюх рэк" — тут у Буг уліваецца Мухавец, найбуйнейшы яго прыток. Так што, набяры мы ваду там, мы б аналізавалі сумесь водаў дзвюх рэк, а не Заходняга Бугу.

— Адзіная магчымасць узяць на пробу ваду непасрэдна з Заходняга Буга — трапіць на востраў Памежны, які знаходзіцца насупраць Брэсцкай крэпасці. На яго часам водзяць турыстычныя экскурсіі і ў ніжняй яго частцы, да ўпадзення Мухаўца, можна набраць воды. Але я не раіў бы гэтага рабіць. Такія экскурсіі ў прыгранічнай зоне заўсёды суправаджаюць "людзі ў цывільным", і вашы дзеянні абавязкова выклічуць падазрэнні, — перасцерагае Аляксандр.

Але нават у выпадку поспеху, нашы рызыкоўныя дзеянні не прынеслі б асаблівай практычнай карысці. Так, пры наяўнасці даведкі з лабараторыі, якая пацвярджае значнае ўтрыманне забруджвальных рэчываў у вадзе, любы чалавек можа звярнуцца ў мясцовы выканкам з патрабаваннем закрыць, напрыклад, свінаферму, размешчаную паблізу яго дачнага ўчастка і забруджваючую ваду ў студні. Але чыноўнікам лішнія праблемы не патрэбныя. Таму лабараторыям дадзена негалоснае распараджэнне прыніжаць рэальныя паказчыкі, каб не правакаваць грамадскі рэзананс.

Везці ваду ў замежную лабараторыю таксама немэтазгодна. Па-першае, аналіз пробы праводзіцца на працягу 24 гадзін з моманту плота, а з улікам чэргаў на мяжы дарога можа заняць нашмат больш часу. Па-другое, для аналізу па вялікай колькасці паказчыкаў спатрэбіцца і вялікі аб'ём вады. Аляксандр упэўнены, перавоз буйных ёмістасцяў з вадой прыцягне ўвагу супрацоўнікаў мытні, і растлумачыць мэту іх правозу будзе складана.

— З экалагічным актывізмам у Беларусі скончана, — лічыць наш праваднік, — атрымаць дадзеныя аб выкідах або ступені забруджвання водных аб'ектаў немагчыма, яны або засакрэчаныя, або іх праўдзівасць выклікае пытанні. У наш час пісаць скаргі, адстойваць правы ў судзе — бессэнсоўна і небяспечна.

Развітваючыся, Аляксандр просіць не ўказваць у артыкуле яго сапраўднае імя, месца працы або спецыялізацыю ў эка-руху. Цяпер ён "проста жыхар Брэста".

Сакрэтная інфармацыя і "сярэдняя тэмпература па бальніцы"

У Беларусі незалежным журналістам практычна немагчыма атрымаць у чыноўнікаў інфармацыю пра стан ракі. Марк Зарэчны (імя змененае), спецыяліст па ўстойлівым кіраванні воднымі рэсурсамі і былы супрацоўнік ліквідаванай уладамі НДА, высока ацэньвае якасць законаў у галіне аховы навакольнага асяроддзя. І сістэма дзяржаўнага экалагічнага маніторынгу працуе. Але праблема ў тым, што дзяржава хавае дадзеныя ад грамадскасці.

— Раней вынікі экалагічнага маніторынгу размяшчаліся адпаведнымі дзяржаўнымі органамі на іх сайтах. Але цяпер афіцыйнай інфармацыі ў сетцы мала, — кажа Марк. — Мінпрыроды вядзе рэестр экалагічнай інфармацыі аб стане навакольнага асяроддзя і ўздзеяннях на яе, але там пазначана, што дадзеныя падаюцца толькі па пісьмовым запыце.

З улікам беларускіх рэалій, незалежныя журналісты доступу не атрымаюць. А вось у суседніх краінах з экалягічных паказчыкаў сакрэтаў не робяць. Наша польская калега выявіла шматгадовыя дадзеныя маніторынгу водаў Буга ў адкрытым доступе, журналістцы з Украіны прыродаахоўныя арганізацыі падалі інфармацыю па першым запыце. Толькі ў Беларусі спажыўцам забаронена ведаць, якія хімічныя элементы і ў якой колькасці яны штодзень спажываюць разам з вадой.

Некаторыя дадзеныя аб забруджванні Заходняга Буга ад беларускіх прыродаахоўных арганізацый усё ж прысутнічаюць у інтэрнэце. На сайце rad.org.by публікуюцца штоквартальныя даныя маніторынгу стану паверхневых водаў буйных беларускіх рэк, у тым ліку Буга і яго галоўных прытокаў. Але інфармацыя падаецца ў выглядзе, няёмкім для аналізу: паказваюцца толькі максімальныя і мінімальныя канцэнтрацыі па некаторых забруджвальных рэчывах. Можна толькі заўважыць, што існуе шматгадовая праблема забруджвання ракі азотам, нітратамі, фасфатамі і цяжкімі металамі.

Таксама Белстат публікуе інфармацыю пра сярэднегадавыя паказчыкі біягенных рэчываў (азота і фосфару) у вадзе найбуйнейшых беларускіх рэк за перыяд 2005-2022 гадоў:

— Нягледзячы на ​​вялікі аб'ём прадстаўленых дадзеных, звычайнаму карыстачу складана зразумець, якую выснову пра якасць вады можна зрабіць, — каментуе гэтую інфармацыю Марк. — Лічбы паказваюць сярэднегадавую канцэнтрацыю пэўных рэчываў у вадзе без прывязкі да канкрэтнага месца адбору проб і ўказанні канкрэтных дат. Даваць людзям такую ​​інфармацыю — тое ж самае, што называць сярэднюю тэмпературу па бальніцы.

Крыніцы забруджвання водных аб'ектаў надзвычай разнастайныя. У першую чаргу гэта сцёкі гарадоў і прамысловых прадпрыемстваў, а для Беларусі важную ролю адыгрываюць таксама сцёкі сельгаспалёў і жывёлагадоўчых комплексаў. Нягледзячы на тое, што большасць прадпрыемстваў маюць лакальныя ачышчальныя збудаванні, вада не можа быць ачышчана на 100%: тэхналогіі, якія выкарыстоўваюцца на ачышчальных збудаваннях у Беларусі, не дазваляюць гэта зрабіць. Напрыклад, рэшткі лекавых прэпаратаў, такіх як антыбіётыкі або супрацьзапаленчыя (выкарыстоўваюцца ў тым ліку на жывёлагадоўчых і птушкафермах), праходзяць ачышчальныя збудаванні ў нязменным стане і трапляюць у прыродныя вадаёмы.

Да таго ж, зазначае Марк, маніторынг вады ў Беларусі заснаваны толькі на хімічных паказчыках, а біялагічныя паказчыкі не ўлічваюцца.

— Праз дзень пасля аварыйнага выкіду забруджвальных рэчываў хімічны аналіз вады нічога не пакажа — рака ўсё змые. Уплыў скіду можна вызначыць па прыгнечаным стане флоры і фауны ракі, але ў Беларусі такія паказчыкі не ўлічваюцца, — кажа эксперт.

У 2019-2020 гадах вялася праца па набліжэнні беларускага экалагічнага заканадаўства да стандартаў ЕС. У тым ліку прадугледжвалася абавязковае выкарыстанне біялагічных індыкатараў. Але пасля 2021 года яна спынілася.

Таксама раней прыродаахоўнымі службамі Беларусі, Польшчы і Украіны рабіліся сумесныя намаганні ў галіне гарантавання экалагічнай бяспекі воднага басейна ракі Заходні Буг. Яны рэгулярна абменьваліся інфармацыяй аб выніках маніторынгу паверхневых водаў на трансмежных участках ракі, праводзілі абмеркаванне вынікаў пробаў вады, адабраных на тэрыторыі кожнай з краін, а спецыялісты арганізацый некалькі разоў у год рабілі выезды ў суседнія краіны для абмену вопытам. Гэтая праца не спынялася нават у кавідныя часы — проста перайшла ў анлайн-фармат. З пачаткам поўнамаштабнай вайны супрацоўніцтва пастаўленае на паўзу.

Трансмежнае супрацоўніцтва: з Беларуссю і без

Эфектыўнае выкарыстанне Заходняга Буга можа прынесці значную эканамічную і сацыяльную выгаду ўсім тром краінам. Ідэя аб'яднаць тэрыторыі на стыку Беларусі, Украіны і Польшчы для больш шчыльнага супрацоўніцтва з'явілася яшчэ ў 1992 годзе. А ў 1995-м было створана Трансмежнае аб'яднанне "Еўрарэгіён "Буг". Яно займалася развіццём эканамічных і культурных сувязей, пытаннямі экалогіі.

Прыродная каштоўнасць ракі ўскладае на дзяржавы абавязак захавання гэтага багацця. Еўрарэгіён прымаў удзел у рэалізацыі праектаў міжнароднай дапамогі ў рамках Праграмы добрасуседства "Польшча — Беларусь — Украіна" 2004-2006 гадоў, якая была прадоўжана на 2007-2013 гады, а затым і на 2014-2020-ы. Шмат якія праекты датычыліся паляпшэння экалогіі агульнай для трох краін ракі.

Выкарыстанне Заходняга Буга павінна здзяйсняцца ўстойлівым чынам, каб захаваць багацці ракі для будучых пакаленняў. Беларусь, Польшча і Украіна ратыфікавалі Канвенцыю ААН аб ахове і выкарыстанні трансмежных вадацёкаў і міжнародных азёр (Беларусь — у 2003 годзе).

У 2001 годзе Беларусь і Польшча падпісалі Пагадненне аб сумесным выкарыстанні і ахове трансмежных водаў, а ў 2020 годзе Урады Беларусі і Польшчы заключылі Пагадненне аб супрацоўніцтве ў галіне аховы і рацыянальнага выкарыстання трансмежных водаў.

Але з улікам сітуацыі, шмат якіх склалася 24 лютага 2022 года ў адносінах Беларусі і Украіны, украінскі бок адклікаў або прыпыніў дзеянне многіх двухбаковых дакументаў. А ў адносінах да некаторых дамоваў ініцыятарам спынення адносін была Беларусь. Нашая калега паведамляе, што чыноўнікі ва Украіне ігнаруюць пытанні журналістаў аб тым, ці вядзецца нейкае ўзаемадзеянне па пытаннях экалогіі з беларускім бокам.

Нашая польская журналістка таксама не змагла даведацца ў прадстаўнікоў уладаў, ці працягваецца абмен інфармацыяй аб экалагічнай сітуацыі на рацэ Заходні Буг. Чыноўнікі ў сваіх адказах толькі ўказваюць, што з 2023 года супрацоўніцтва па трансмежных водах з Беларуссю прыпынена па дыпламатычных прычынах.

Вядома, у Беларусі ёсць сваё ўнутранае прыродаахоўнае заканадаўства, і яно па-ранейшаму мусіць выконвацца. Але, як мы ўбачым далей, нашай краіне ўдалося дабіцца пэўных поспехаў у барацьбе за чысціню водаў Заходняга Буга менавіта дзякуючы міжнароднаму супрацоўніцтву і матэрыяльнай падтрымцы краін ЕС.

Без еўрапейскіх грошай нічога не атрымліваецца

У басейне Заходняга Бугу ёсць гарады, якія да гэтага часу для ачысткі сцёкавых вод эксплуатуюць абсталяванне і збудаванні, пабудаваныя ў 1980-я. Яны фізічна і маральна састарэлі, знаходзяцца ў аварыйным стане і функцыю сваю практычна не выконваюць. Намінальна вычышчаныя сцёкавыя воды трапляюць у мясцовыя рэкі, а адтуль — у Буг, пасля ў Віслу і ў Балтыйскае мора.

Беларускія ўлады праводзяць рэканструкцыю і замену абсталявання на такіх збудаваннях, але — на якія сродкі?

Брэст — самы буйны населены пункт у басейне Заходняга Буга і буйны прамысловы цэнтр. Адпрацаваныя сцёкавыя воды скідаюцца ў воды трансмежнай ракі. Да свайго тысячагоддзя горад атрымаў "у падарунак" абноўленыя ачышчальныя збудаванні. Дырэктар Брэстводаканала Андрэй Праліско ў інтэрв'ю дзяржСМІ расказаў, што з абласнога і гарадскога бюджэту сродкі на гэта не выдзяляліся, аб фінансаванні паклапацілася Хельсінская камісія (Helcom), створаная шэрагам краін для вырашэння праблемы забруджвання вод Балтыйскага мора.

Усе працы па рэканструкцыі і закупцы новага абсталявання былі ажыццёўлены за кошт крэдытных і грантавых сродкаў міжнародных банкаў і фінансавых фондаў. Сума ўкладанняў – 16,2 млн еўра.

Гэта далёка не адзіны выпадак, калі на ачыстку Заходняга Буга выдзяляюцца грошы заходніх краін. У 2014 годзе Данія і Польшча аплацілі Брэстводаканала куплю фільтр-прэсаў (агульная сума фінансавання прыкладна. 2 млн еўра). Гэтае абсталяванне дазволіла вызваліць шматгадовыя іланазапашвальнікі, размешчаныя ў пойме Заходняга Буга (два з іх знаходзіліся ў 100 метрах ад ракі) і тым самым знізіць рызыку траплення ў яго тысяч тон глею.

У 2008 годзе Міжнародны банк рэканструкцыі і развіцця вылучыў 1,8 млн еўра на ўстаноўку аэратэнка, а ў 2007-2013 гадах ЕС пералічыў Брэстводаканалу 400 тысяч еўра ў рамках міжнароднай праграмы па зніжэнню колькасці азоту і фосфару ў сцёкавых водах. І гэта толькі некаторыя праекты. 

Атрымалі фінансавую падтрымку ад ЕС у мадэрнізацыі ачышчальных збудаванняў і іншыя гарады, размешчаныя ў басейне Буга.

Камянец у рамках праграмы "Польшча — Беларусь — Украіна" ў 2007-2013 гадах атрымаў ад ЕС грант на будаўніцтва ачышчальных збудаванняў на суму ў 2 млн еўра. З улікам таго, што гадавы бюджэт усяго Камянецкага раёна (без датацый) складае прыкладна 11 млн еўра, еўрапейская дапамога выглядае вельмі істотнай.

Жабінка, горад-спадарожнік Брэста, па праграме "Польшча — Беларусь — Украіна" ў 2014-2020 гадах таксама атрымала новыя ачышчальныя: старыя збудаванні ўжо не адпавядалі сучасным патрабаванням і маральна састарэлі — ім налічвалася амаль паўстагоддзя. Сістэма перастала спраўляцца з аб'ёмам сцёкаў, што пагражала прарывам і экалагічнай катастрофай. Еўрапейская дапамога і ў гэтым выпадку таксама склала 2 млн еўра.

А вось Кобрыну пашанцавала менш — прыгарад пастаянна накрывае ванітны пах ад ачышчальных збудаванняў, якія знаходзяцца побач. Год іх пабудовы — 1980-ы. Жыхары скардзіліся ў розныя інстанцыі, у 2019 годзе пісалі ў "Вялікую размову з Прэзідэнтам". Мясцовыя ўлады падрыхтавалі праектную дакументацыю на рэканструкцыю ачышчальных, але грошай з дзяржбюджэту на правядзенне работ так і не атрымалі. Еўразвяз да таго часу паставіў сваю дапамогу. Відаць, жыхарам Кобрына і прылеглых вёсак давядзецца дыхаць смуродам яшчэ не адзін год.

На байдарцы з Украіны да самага Балтыйскага мора

Прырода Заходняга Буга ўнікальная, але перавагі ракі не выкарыстоўваліся ў поўнай меры для развіцця экалагічнага турызму ў рэгіёне. Выправіць сітуацыю ўзяліся арганізатары праекта "Буг аб'ядноўвае нас" — яны прапанавалі стварыць байдарачныя маршруты, якія вядуць праз мяжу Украіны, Беларусі і Польшчы.

Меркавалася, што першы маршрут пройдзе ад Верхабужа ва Украіне да Вышкува ў Польшчы, другі — ад Беліна да Брэста ў Беларусі па Днепра-Бугскім канале і рацэ Мухавец. Праект знайшоў фінансавую падтрымку ЕС: у рамках той жа "Польшча — Беларусь — Украіна" ў 2014-2020 гадах для яго рэалізацыі было вылучана 1,4 млн еўра.

У той час праект не выглядаў утопіяй. На знешняй мяжы ЕС паміж Польшчай, Беларуссю і Украінай было два месцы, дзе падчас турыстычнага сезона можна было прайсці памежны кантроль і перасекчы мяжу па водным шляху пры сплаве на байдарках: на Аўгустоўскім канале і ў Брэсце.

Сёння праз напружаную геапалітычную абстаноўку міжнародныя маршруты не працуюць. Сплавы ажыццяўляюцца толькі ў межах кожнай з краін.

Ці справімся самі?

У Беларусі, як і ва Украіне і Польшчы, перайшлі ад адміністрацыйна-тэрытарыяльнага да басейнавага прынцыпу кіравання воднымі рэсурсамі. Для рацыянальнага выкарыстання і аховы басейнаў рэк ствараюцца Басейнавыя парады, куды ўваходзяць прадстаўнікі органаў улады, навукі, суб'ектаў гаспадарання і грамадскіх арганізацый.

Распрацоўка Плана кіравання басейнам ракі Заходні Буг у нашай краіне ажыццяўлялася ў рамках праекта міжнароднай тэхнічнай дапамогі "Водная ініцыятыва ЕС+ для краін Усходняга партнёрства". План быў зацверджаны ў 2019 годзе.

У 2022 годзе, на чарговым пасяджэнні Заходне-Бугскага басейнавага савета, першы намеснік старшыні Брэсцкага аблвыканкама В. Зайчук паскардзіўся, што абсталяванне па ачыстцы сцёкавых вод зношваецца і ўжо з цяжкасцю спраўляецца з аб'ёмамі прамысловай вытворчасці, якія растуць. На рэалізацыю праектаў па ачыстцы вады неабходны дзясяткі мільёнаў рублёў, а міжнароднае супрацоўніцтва па захаванні водных рэсурсаў прыгранічных раёнаў спынілася.

Беларускія чыноўнікі прызвычаіліся вырашаць праблемы экалогіі за кошт грошай з ЕС. А што яны здолеюць зрабіць самі, за грошы з бюджэту Беларусі?

Узаемадзеянне паміж Украінай і Польшчай у пытаннях захавання экалогіі Заходняга Буга працягваецца. Па-ранейшаму вядзецца сумесны маніторынг якасці вады, ажыццяўляецца фінансаванне агульных праектаў з фондаў ЕС. Беларусі застаецца спадзявацца, што паўвекавыя ачышчальныя збудаванні пратрымаюцца да моманту, калі ў краіне адбудуцца перамены — і яна зноў уключыцца ў трансгранічныя праекты.

Гэтае расследаванне было праведзенае пры падтрымцы Journalismfund Europe. Каманда з трох журналістаў расказала пра экалагічныя праблемы ракі Заходні Буг у сваіх краінах: Украіне, Беларусі і Польшчы. Марыя Дубцо — Польшча, Аксана Купер — Украiна, Беларускi Журналiст (псеўданiм) — Беларусь.