Без намёкаў. Гісторыя генацыду ў невялікім гарадку
Вайскоўцы ўвайшлі ў горад і на працягу некалькіх дзён перабілі тысячы мірных жыхароў…
Еўрарадыё ў рубрыцы “Без намёкаў” згадвае разню ў Срэбраніцы — самы крывавы эпізод Баснійскай вайны. Гэта экскурс у сусветную гісторыю — усе паралелі з сучаснай Беларуссю і яе хаўруснікамі выпадковыя.
Разню ў Срэбраніцы прынята разглядаць як прыклад сапраўднага генацыду. Усяго за некалькі дзён былі знішчаны 7–8 тысяч чалавек. Для параўнання: цяпер насельніцтва горада складае менш за 3 тысячы чалавек.
Разня была арганізавана Узброенымі сіламі Рэспублікі Сербскай — дзяржаўнага ўтварэння, якое абвясцілі прадстаўнікі мясцовага хрысціянскага сербскага насельніцтва. А ахвярамі сталі баснійцы-мусульмане.
Прычыны крывавых падзей
Распад Югаславіі прывёў да абвастрэння этнічных і рэлігійных сутыкненняў. На тэрыторыі сучасных Босніі і Герцагавіны і Рэспублікі Сербскай пражывала насельніцтва, якое размаўляла на дыялектах адной і той жа “сербскахарвацкай” мовы, але адрознівалася па рэлігійнай прыкмеце. Гэта былі праваслаўныя сербы, харваты-каталікі і баснійцы-мусульмане (баснякі).
У 1992 годзе Харватыя і Славенія ўжо аддзяліліся ад былой сацыялістычнай Югаславіі, а ў Босніі і Герцагавіне толькі адбыўся рэферэндум за незалежнасць. Яўка была нізкая — 63%. Але большасць падтрымала аддзяленне рэспублікі ад Югаславіі.
За незалежнасць прагаласавала большасць баснійскіх мусульман (43% мясцовага насельніцтва) і харватаў (17%). У той жа час этнічныя сербы, якія складалі каля траціны насельніцтва, у асноўным байкатавалі рэферэндум і адмовіліся прызнаваць яго вынікі.
Югаслаўскае войска фармальна пакінула рэспубліку, але шматлікія афіцэры, уключаючы генерала Ратка Младзіча, перайшлі ў тут жа сфармаванае апалчэнне баснійскіх сербаў. Яны аб'явілі аб стварэнні ўласнай незалежнай Сербскай Рэспублікі Босніі і Герцагавіны, якую пазней перайменуюць у Рэспубліку Сербскую. Ім удалося заручыцца ваеннай падтрымкай суседняй Сербіі на чале з прэзідэнтам Слабаданам Мілошавічам.
Гэта вылілася ў крывавую грамадзянскую вайну.
Срэбраніца
У 1993 годзе баснійцам пад камандаваннем Насера Орыча ўдалося захапіць горад Срэбраніца, аднак звязаць яго з астатняй баснійскай тэрыторыяй не атрымалася. Сербскае насельніцтва паспешна ўцякло, такім чынам Срэбраніца стала мусульманскім анклавам унутры Рэспублікі Сербскай.
З 1993-га да 1995-га Срэбраніца фактычна знаходзілася ў аблозе, нягледзячы на тое, што ў горадзе былі галандскія міратворцы, а ААН афіцыйна абвясціла яго “зонай бяспекі”.
Злачынства…
У ліпені 1995 года Дрынскі корпус сербаў пачаў урывацца ў Срэбраніцу. У нападнікаў былі танкі, што аблягчала захоп горада, які праз пяць дзён аказаўся цалкам пад кантролем сербаў.
Галандскі батальён фактычна не аказаў супраціву. Два самалёты НАТА нанеслі ўдар па сербскіх танках. Аднак вылеты былі спыненыя пасля таго, як сербы прыгразілі перабіць міратворцаў. 11 ліпеня генерал Ратка Младзіч трыумфальна прагуляўся па горадзе ў суправаджэнні сваіх афіцэраў.
Пад вечар ля галандскай базы сабраліся каля 20-25 тысяч гараджан. Сербскае камандаванне абяцала на наступны дзень адправіць іх у падкантрольную мусульманам Тузлу, але, калі пачалася пасадка ў эвакуацыйныя аўтобусы, сербскія апалчэнцы сталі выхопліваць з чаргі маладых мужчын. Як высветлілася пазней, іх выводзілі на расстрэл. Жанчын і дзяўчат таксама выцягвалі з чаргі і гвалтавалі.
Усё гэта адбывалася фактычна на вачах у галандскіх вайскоўцаў. Узброеныя сербы забралі каля пяці тысяч баснякоў, якія паспелі схавацца непасрэдна на базе міратворцаў.
Трупы валяліся на вуліцах. Потым іх бульдозерамі закапалі ў прыкладна 80 брацкіх магіл. Відавочцы сцвярджалі, што некаторых людзей пахавалі жыўцом і што дзяцей забівалі на вачах у бацькоў.
Новыя масавыя пахаванні і асобныя парэшткі знаходзілі на працягу некалькіх наступных гадоў.
…і пакаранне
У 2007 годзе Гаагскі трыбунал ААН па былой Югаславіі кваліфікаваў разню ў Срэбраніцы як генацыд. Паводле расследавання, ваеннае злачынства планавалася загадзя. Яго мэтай было ліквідаваць усіх мужчын-мусульман, прыдатных па ўзросце да вайсковай службы.
Але ахвярамі ў шэрагу выпадкаў сталі і тыя, хто па ўзросце яўна не мог ваяваць. Самым маладым з забітых было 10 гадоў, самым старым — 65.
Частку віны ўсклалі і на вайсковае камандаванне Нідэрландаў: яны не зрабілі ўсё магчымае, каб прадухіліць трагедыю. У 2017 годзе Апеляцыйны суд краіны пастанавіў выплаціць кампенсацыі сваякам прыкладна 350 ахвяр, якіх галандскія вайскоўцы выгналі з тэрыторыі базы, фактычна выдаўшы на расправу сербам.
У 2016 годзе былы палітычны лідар баснійскіх сербаў Радаван Караджыч прысуджаны да 40 гадоў турмы за ваенныя злачынствы і злачынствы супраць чалавечнасці, здзейсненыя ў часе Баснійскай вайны. Ён, у прыватнасці, быў прызнаны вінаватым у генацыдзе ў Срэбраніцы.
У 2017 годзе Гаагскі трыбунал прысудзіў Ратка Младзіча, які хаваўся з 1995 да 2001 года, да пажыццёвага зняволення. Усяго было распачата ў сувязі з разнёй у Срэбраніцы каля паўтара дзясятка спраў, якія завяршыліся абвінаваўчымі прысудамі. Шэсць былых камандзіраў баснійскіх сербаў у 2007–2009 гадах былі прысуджаныя да працяглых тэрмінаў сербскімі судамі.
У 2010 годзе Скупшчына Сербіі прынесла афіцыйныя выбачэнні за разню ў Срэбраніцы, але так і не стала прызнаваць яе генацыдам.
