Беларуская Жанна д’Арк: што варта ведаць пра Эмілію Плятэр

Часцей за ўсё ў падручніках гісторыі можна ўбачыць толькі мужчынскія партрэты, з вельмі рэдкімі выключэннямі. Таму мы вырашылі расказваць цікавыя факты пра беларусак, якія сталі прыкметнымі гістарычнымі фігурамі. Пачнём з Эміліі Плятэр, у гонар якой называюць цэнтральныя вуліцы ў Польшчы, а ў Беларусі амаль не памятаюць.

Жыла ў эпоху вялікіх пераменаў

Эмілія, якая нарадзілася 13 лістапада 1806 года ў Вільні, расла ў эпоху, калі былі актыўныя рухі філаматаў і філарэтаў, калі праз увесь кантынент, у тым ліку праз беларускія землі, маршыравалі войскі Напалеона і калі Асветніцтва распаўсюджвала свае ідэі па ўсёй Еўропе.

А яшчэ ў дзяцінстве Эмілія разам з маці з'ехала ад бацькі (нечувана для тых часоў) і пасялілася ў маёнтку Ліксна пад Даўгаўпілсам. І тады, і сёння гэта месца сустрэчы трох культур: беларускай, латышскай і літоўскай.

Фалькларыстка-аматарка

Жанчын пачалі прымаць ва ўніверсітэты нашмат пазней, таму маладая Эмілія атрымала выдатную хатнюю адукацыю. Калі б яна магла пайсці ва ўніверсітэт — напэўна задумалася б у тым ліку пра працу фалькларыста-этнографа. Бо гэтым яна і збіралася заняцца!

Эмілія падарожнічала па вёсках, размаўляла з іх жыхарамі, запісвала мноства тэкстаў, асабліва народных песень. Яе шчыра цікавіла жыццё беларускіх сялян, кажуць сучаснікі.

Змагалася за свабоду

Калі расійскі імператар Мікалай I абвясціў на тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай мабілізацыю, спадзеючыся сабраць і адправіць войскі на здушэнне рэвалюцый у Францыі і Бельгіі, 29 лістапада 1830-га ў Варшаве ўспыхнула паўстанне. Да снежня яно ахапіла ўсю Польшчу і землі былога Вялікага Княства Літоўскага.

Увесну (паводле адной з версій — 25 сакавіка, гэтая дата пазней стане днём абвяшчэння незалежнасці БНР) Эмілія далучылася да паўстання. Сама дзяўчына пісала, што ўсё жыццё рыхтавалася да барацьбы.

Вяла за сабой мужчын

Падчас паўстання Эмілія на чале атрада з 280 пяхотнікаў, 60 коннікаў і пары сотняў сялян пайшла на Дынабург. Сама Эмілія і яе ад'ютантка Марыя Прушынская — у вайсковай форме, з кароткімі стрыжкамі. І са зброяй.

Многіх мужчын-сучаснікаў сама прысутнасць жанчын на поле бою раздражняла — гэта лічылася чымсьці непрыстойным. Аднак далёка не ўсе яны ўдзельнічалі ў паўстанні, а вось Эмілія — так.

Яе жыццё забрала ліхаманка

Неўзабаве пасля прайгранай бітвы за Вільню паўстанне было задушанае царскімі войскамі. Эмілія выжыла і з'ехала разам з братам і сяброўкай. Але ўсё, што адбылося, голад і стрэс пазбавілі яе сіл — і ў Эміліі пачалася ліхаманка. Да канца 1931 года яе не стала.

Слава пасля смерці

Пасля скону пра Эмілію пісалі газеты, пляткарылі людзі, мастакі пісалі яе партрэты. Адам Міцкевіч натхніўся гісторыяй "беларускай Жанны д'Арк" і напісаў верш "Смерць палкоўніка", увекавечыўшы імя дзяўчыны.

Ды чаму твар дзявочы ў байца? Два грудкі...
Хто ж мог знаць, што баёў завадатар
Быў... дзяўчынай! Была — слёз не трэба, жанкі —
То ліцвінка Эмілія Плятэр!

(Пераклад Кастуся Цвіркі)

І хоць паўстанне, у якім удзельнічала Эмілія, было жорстка задушанае і прайграла, шмат у чым яна перамагла — пачаўшы барацьбу са стэрэатыпамі і паказаўшы, што жанчыны нічым не горшыя, у тым ліку ў вырашальныя моманты гісторыі.