80 гадоў Варшаўскаму паўстанню. Чым адметны для беларусаў гэты эпізод вайны

80 гадоў таму сталіца Польшчы зрабілася арэнай аднаго з самых трагічных эпізодаў Другой сусветнай вайны — Варшаўскага паўстання. Яно доўжылася два месяцы — пачалося 1 жніўня 1944 года і скончылася 2 кастрычніка — але дагэтуль выклікае спрэчкі гісторыкаў з постсавецкай прасторы.

Еўрарадыё прыгадвае, чым характэрная гэтая трагічная гісторыя спробы вызваліць горад.

Шматабяцальны план

Да лета 1944 года ЗША, Брытанія і Канада ўжо адкрылі другі фронт, высадзіўшыся ў Нармандыі, а Савецкі Саюз прагнаў немцаў са сваёй зямлі і набліжаўся да сталіцы Польшчы, Варшавы.

Адносіны паміж саветамі і Польшчай былі напружанымі праз 1939 год, калі Савецкі Саюз анексаваў частку польскай тэрыторыі, у тым ліку заходнюю частку Беларусі.

Нацысцкая акупацыя была, без сумневу, жорсткай, але і савецкая палякам запомнілася расстрэлам салдат у Катынскім лесе.

Усё гэта прывяло да таго, што многія ўдзельнікі польскага супраціву думалі, што адзіны шанец сесці за стол перамоваў пасля вайны — гэта самім вызваліць сталіцу сваёй краіны. Гэта быў адчайны і гераічны крок, натхнёны надзеяй на аднаўленне незалежнасці Польшчы.

План паўстання быў амбіцыйны — імклівы націск на акупацыйную адміністрацыю напярэдадні наступлення савецкай арміі. У першыя дні паўстання польскія байцы атрымалі шэраг значных перамог, захапіўшы стратэгічна важныя аб'екты ў горадзе. Аднак надзеі на хуткую дапамогу не апраўдаліся.

Савецкія войскі, якія дасягнулі ўсходніх ускраінаў Варшавы, не спяшаліся прыходзіць на дапамогу паўсталым. Камандаванне Чырвонай арміі, якое атрымала загады з Масквы, фактычна спыніла наступ, пакінуўшы варшавянаў сам-насам з моцным і добра абсталяваным ворагам.

Гэтая пазіцыя, якая выклікала здзіўленне і абурэнне сярод саюзнікаў па антыгітлераўскай кааліцыі, была абумоўленая складанай палітычнай сітуацыяй: савецкае кіраўніцтва імкнулася аслабіць польскі рух супраціву, які мог бы зрабіцца перашкодай на шляху ўсталявання камуністычнага кантролю над краінай.

Цяжкая адплата

У выніку цягам 63 дзён паўстанцы гераічна змагаліся супраць нямецкіх войскаў, сутыкаючыся з недахопам боепрыпасаў, прадуктаў харчавання і медыкаментаў. Шматлікія подзвігі, такія, як атака на штаб-кватэру нямецкай паліцыі і ўтрыманне ключавых пазіцый, назаўжды застануцца ў гісторыі.

Аднак, нягледзячы на ўсе намаганні, паўстанцы не змаглі ўтрымаць кантроль над горадам. Нямецкія войскі, выкарыстоўваючы авіяцыю, артылерыю і цяжкую бронетэхніку, метадычна разбуралі Варшаву, не шкадуючы ні цывільнае насельніцтва, ні культурныя помнікі.

Асабліва трагічным было становішча мірных жыхароў, якія апынуліся ў цэнтры баявых дзеянняў. Іх паводле розных ацэнак загінула да 200 тысяч чалавек. 15 тысяч членаў Арміі Краёвай зрабіліся ваеннапалоннымі, 500 тысяч цывільных выпусцілі з горада, 60 тысяч усё ж трапілі ў лагеры смерці, яшчэ 90 тысяч былі адпраўленыя ў лагеры для прымусовых работ у Германіі.

Роля савецкай арміі ў гэтай трагічнай падзеі застаецца адной з самых супярэчлівых старонак гісторыі Другой сусветнай вайны. Чырвоная армія, спыніўшыся на правым беразе Віслы, назірала за знішчэннем горада. Толькі 17 студзеня 1945 года, пасля поўнай капітуляцыі і разбурэння Варшавы, савецкія войскі ўступілі ў спустошаную сталіцу.

Факты пра Варшаўскае паўстанне:

• У паўстанні ўдзельнічалі не толькі дарослыя, але і дзеці. Яны былі актыўна ўцягнутыя ў барацьбу, выконваючы розныя задачы: ад перадачы паведамленняў і медыкаментаў да ўдзелу ў разведвальных аперацыях. Адным з сімвалаў паўстання зрабіўся помнік "Маленькаму паўстанцу" ў Варшаве, прысвечаны дзецям-удзельнікам барацьбы.
• Варшаўскае паўстанне зрабілася прыкладам выкарыстання гарадскіх каналізацыйных сістэм у баявых умовах. Паўстанцы выкарыстоўвалі падземныя тунэлі для перамяшчэння паміж рознымі раёнамі горада, дастаўкі боепрыпасаў і адыходу ад аблаваў. Гэтыя каналы адыгралі важную ролю ў падтрыманні сувязяў і правядзенні аперацый ва ўмовах вулічных баёў.
• Падчас паўстання паўстанцы запусцілі ўласную радыёстанцыю пад назвай "Błyskawica" ("Маланка"). Радыё служыла важным сродкам прапаганды і інфармавання, перадаючы навіны і баявыя справаздачы, а таксама заклікаючы да падтрымкі з боку заходніх саюзнікаў і міжнароднай супольнасці. Нягледзячы на складаныя ўмовы і пастаянную пагрозу выяўлення, радыёстанцыя прапрацавала амаль увесь перыяд паўстання.
• Паўстанне прыцягнула ўвагу і сімпатыю людзей ва ўсім свеце. У шэрагах паўстанцаў змагаліся замежныя добраахвотнікі, у тым ліку некалькі габрэйскіх байцоў, уцекачоў з Варшаўскага гета. Акрамя таго, паветраныя сілы саюзнікаў здзяйснялі абмежаваныя авіярэйсы з мэтай скінуць зброю і харчы для паўстанцаў, нягледзячы на вялікія рызыкі.
• Варшаўскае паўстанне зрабілася прычынай велізарных культурных стратаў. У ходзе баявых дзеянняў і наступнага разбурэння горада былі страчаныя многія творы мастацтва, архітэктурныя помнікі і культурныя каштоўнасці. Нацысцкія сілы мэтанакіравана знішчалі культурныя аб'екты, у тым ліку бібліятэкі і музеі, спрабуючы сцерці польскую ідэнтычнасць. Тым не менш паўстанцы зрабілі ўсё магчымае для выратавання культурных рэліквій, часта рызыкуючы сваімі жыццямі.

Для беларусаў гісторыя Варшаўскага паўстання таксама актуальная. Яна нагадвае пра складаную і драматычную ролю Савецкага Саюза ў лёсах народаў Усходняй Еўропы.

Беларусь, як і Польшча, зрабілася ахвярай агрэсіўнай палітыкі двух таталітарных рэжымаў — нацысцкага і савецкага. Досвед варшавянаў, іх мужнасць і ахвярнасць, а таксама горыч здрады з боку саюзніка — гэта важныя ўрокі гісторыі, якія нельга забываць.