Ці можна прэзідэнта вылепіць на замову?

Еўрарадыё: Які народ гатовы ўспрымаць якога лідэра. Ці можна гэта падлічыць і вылепіць лідэра пад замову? Вось, як лорд Бэл рабіў імідж Беларусі, ці можна такім жа чынам працаваць з канкрэтным чалавекам і зрабіць з яго лідэра для канкрэтнай краіны?

Святлана Навумава: Сапраўды, можна, напэўна, стварыць таго лідэра, якога чакае народ. Калі мы зразумеем, якія патрабаванні існуюць у людзей у дадзеным грамадстве, то мы прыкладна зразумеем, якога лідэра людзі чакаюць.

Казаць, што беларусам падыходзіць толькі аўтарытарны лідэр і больш ніякі – нельга. У розныя моманты ў людзей узнікаюць розныя запатрабаванні. Галоўнае, у чым заключаецца майстэрства паліттэхнолага – верна іх прадказаць. І, магчыма, не столькі вылепіць лідэра з нейкага чалавека, колькі знайсці чалавека, які адпавядае гэтым чаканням.

Ці ёсць асаблівасці выбару лідэра ў пераходны перыяд?

Так, вядома. У пераломныя эпохі акурат з’яўляюцца моманты, калі магчымы прыход абсалютна новых людзей, новай генерацыі палітыкаў. Мы гэта часта звязваем з нейкімі выпадковасцямі… Часам кажуць, што перамога Лукашэнкі ў 1994-м годзе была шмат у чым выпадковай. Яна была выпадковай з пункту гледжання яго біяграфіі, таму што сапраўды чалавек зрабіў асляпляльны палітычны ўзлёт. Але з пункту гледжання развіцця грамадства – гэта быў цалкам заканамерны вынік.

Стары стыль савецкага наменклатурнага кіраўніцтва надакучыў грамадству, хацелася чагосьці новага. А Лукашэнка тады дэманстраваў цалкам іншы стыль – пры ўсёй яго савецкай рыторыцы і павагі да савецкага мінулага, гэта быў лідэр іншай фармацыі. І сёння мне падаецца такія чаканні таксама ёсць.

Паводле нядаўніх сацыялагічных даследаванняў, характарыстыкі Лукашэнкі шмат па якіх параметрах супярэчаць асноўным патрабаванням “ідэальнага” прэзідэнта. Ці значыць гэта, што трэба ўсяго толькі знайсці больш ідэальнага чалавека… І лідэр зменіцца?

Я думаю, тут спрацоўваюць іншыя механізмы. Людзі шукаюць на выбарах не ідэальную фігуру. Калі гаворка ідзе пра рэальны палітычны выбар, то мы шукаем не па параметрах “лепш за ўсіх”. Мы шукаем таго, хто бліжэй за ўсіх мне па духу, па поглядах, па стылі і г.д.
Сёння ў нашым грамадстве даволі вялікая колькасць людзей, якія звычайна ў сацыялагічных апытаннях ідуць як “тыя, хто не вызначыўся”. Іх больш за траціну. І гэта фактычна людзі, якія чакаюць новага лідэра. Ёсць пэўная стомленасць ад мінулага кіраўніцтва. І яму ў першую чаргу трэба з гэтым лічыцца.

Трэба казаць пра тое, ці з’явіцца на беларускім палітычным полі фігура, якая сапраўды будзе альтэрнатывай Лукашэнку. Не апазіцыяй, таму што да палітычнай апазіцыі у грамадстве стаўленне скептычнае, а альтэрнатывай Лукашэнку па манеры гаварыць, па біяграфіі, па стылі паводзін. Такія чаканні ёсць. Калі наша палітычная эліта на іх не адкажа, і такі чалавек не з’явіцца, мы рызыкуем згубіць яшчэ нейкі час.

Які лідэр павінен прыйсці на змену аўтарытарнаму?

Тэарэтычна, на змену аўтарытарнаму лідэру павінен прыйсці дэмакратычны лідэр. Але ў нашай сітуацыі гэта даволі складана. Хто б цяпер не прыйшоў, на яго ўскладзецца гіганцкі цяжар праблем. Рэзка пераходзіць да іншых метадаў кіравання краінай і эканомікай будзе даволі рызыкоўна.

Таму я думаю, што новы лідэр будзе таксама дэманстраваць у кіраванні досыць адміністратыўныя рычагі. Але гэта не значыць, што ён павінен быць такім і па сваіх паводзінах, таму што сёння людзі чакаюць, што з’явіцца больш інтэлігентны лідэр, які будзе з большай павагай ставіцца да людзей, які будзе больш інтэлектуальны.

Пра Лукашэнку часта кажуць, што ён харызматычны, у гэтым яго сіла. Ці можа яму на змену прыйсці нехарызматычны лідэр, але больш інтэлектуальны, больш інтэлігентны?

У нашай сітуацыі складана. У такія пераломныя эпохі ў аўтарытарных краінах харызматычны лідэр можа быць зменены толькі таксама харызматычным. Таму што яшчэ няма гэтых сумных, занудных палітычных механізмаў, якія нараджаюць нехарызматычных лідэраў. Для таго, каб людзі нармальна перамагалі на выбарах, чаргаваліся ва ўладзе, змянялі адзін аднаго – трэба ствараць дэмакратычныя механізмы, якія складаюцца з вельмі жорстка фіксаваных працэдур. У аўтарытарных грамадствах, дзе ўсё трымаецца на персоне, перамагчы можа толькі іншая персона. Таму што няма працэдур, якія б зрабілі гэты шлях іншым.

Аўтарытарныя рэжымы звычайна заканчваюцца ў той ці іншай ступені рэвалюцыяй. Гэта можа быць адкрытая рэвалюцыя, альбо аксамітная, але гэта заўсёды рэвалюцыйнае пераўтварэнне грамадства. А на чале рэвалюцыі бюракрат стаяць не можа – там можа стаяць толькі яркая асоба, якая валодае вельмі моцным персанальным абаяннем. Гэта і быў між іншым моцны бок Лукашэнкі ў 1994-м годзе.

А ці можна апісаць, якім павінен быць ідэальны дэмакратычны лідэр?

Кожная сітуацыя будзе патрабаваць нейкага свайго лідэра. Калі я кажу, што харызма патрэбная для пераадолення аўтарытарных рэжымаў, то гэта не значыць, што ў дэмакратыі харызматычных лідэраў няма. Яны таксама ёсць… Тым больш іх шмат у сучасную эпоху, таму што менавіта цяпер, як кажуць, прэзідэнта робіць тэлевізар. А там дзе ёсць тэлевізар, там асабістыя якасці становяцца вельмі важнымі. Таму, сказаць, які лідэр ідэальны ў дэмакратычным грамадстве – нельга. Я магу сказаць толькі адно пра дэмакратыю: у дэмакратыі ідэальным лідэрам з’яўляецца законна абраны. Другой формулы тут няма.

А персанальна вам які лідэр падабаецца? Хто імпануе?

Вы маеце на ўвазе з цяперашняга набору беларускіх палітычных лідэраў? (смяецца) Тут мне цяжка сказаць.

Не, я маю на ўвазе не толькі беларускіх, але і з іншых краін. Хто найбольш сімпатычны?

Я ў дадзеным выпадку не арыгінальная. Мне падабаюцца разумныя людзі. І ў гэтым сэнсе як палітычны лідэр мне вельмі падабаецца Ангела Мергель. Гэта не жаночая салідарнасць, я вас запэўніваю, хаця нічога дрэннага ў ёй не бачу… Гэты чалавек на сваім месцы! Чалавек, які здабыў глыбокую павагу сваёй нацыі. Для мяне яна прадстаўляе акурат прыклад дэмакратычнага лідэра.

Што зрабіла лідэрам Ангелу Меркель?

Яе зрабіла лідэрам тое, што адбываецца ва ўсіх дэмакратычных краінах. Яна прыйшла да ўлады, робячы палітычную кар’еру паступова. У Беларусі ж зрабіць палітычную кар’еру немагчыма. Тут па сутнасці, ёсць толькі адзін палітык і ён сваю кар’еру ужо зрабіў. А ўсе астатнія – гэта чыноўнікі. Можна рабіць кар’еру чыноўніка, можна быць старшынёй райвыканкама, пасля аблвыканкама, пасля стаць міністрам… І засядаць там дзесьці ў кабінеце. Але гэта не значыць стаць палітыкам. Механізмаў палітычнай кар’еры, палітычнага росту ў Беларусі няма. Такія механізмы стварае дэмакратыя.

Мы можам узгадаць тую самую Маргарэт Тэтчэр, якая пачынала з таго, што проста хадзіла на сходы сваёй кансерватыўнай партыі, дзе яе бацька быў адным з лідэраў… Калі яна выходзіла замуж, на ёй была сукенка колеру сцяга кансерватыўнай партыі, што яна падкрэслівала. Магчыма, не трэба было так моцна ўцягвацца ў палітыку ў дадзеным выпадку, але тым не менш, яна ўсё жыццё да гэтага ішла, рабіла палітычную кар’еру – кіравала партыяй, пасля стала прэм’ер-міністрам і гэтак далей.

У нашым грамадстве палітычную кар’еру зрабіць даволі складана. Можна быць старшынёй ячэйкі АГП, а пасля стаць яе лідэрам. Але, разумееце, кар’ерай гэта не назавеш.

Дадатковая складанасць у нас для іншага лідэра, каб прыйсці ва ўладу…

Так, гэта вельмі складана. Тут сапраўды патрэбныя вельмі сур’ёзныя прычыны для таго, каб аўтарытарная сістэма сябе вычарпала. Гэта няпросты шлях, але гэта шлях, па якім прайшло мноства нацый – пройдзе і Беларусь.

Ці змяняўся як лідэр Лукашэнка на працягу свайго кіравання?

Лукашэнка ўзору 2010 года – зусім не тое, што Лукашэнка ўзору 1994 года. Як лідэр ён, вядома, вельмі змяніўся – галоўнае, што ён змяніў свой стыль. У 1994 годзе Лукашэнка быў вельмі шчырым чалавекам, ён, магчыма, не заўсёды гаварыў праўду, але нават няпраўду ён казаў даволі шчыра.

Сёння мы бачым абсалютна іншага чалавека, ён гаворыць абсалютна іншымі фразамі, выкарыстоўвае іншыя тэрміны. У 1994 годзе гэта быў такі няскладны, даволі правінцыйны яшчэ малады мужчына ў сарочцы з кароткім рукавом. Сёння гэта ўжо салідны і ў нейкай ступені рэспектабельны лідэр, зашпілены на ўсе гузікі. Часам ён дазваляе сабе нейкія эскапады, але ўжо нашмат радзей, чым раней.

Сёння ён бясконца верыць у сваё абаянне. Калі яго паказваюць на нейкіх перамовах ці асабліва прэс-канферэнцыях з журналістамі, то бачна як ён прыходзіць і ўключае абаянне. Ён сам верыць, што гэтыя рэсурсы ў яго невычарпальныя. Яму падабаецца падабацца… І ён усяляк выкарыстоўвае гэтыя рэсурсы. Але баюся, што рэсурсы ўсё ж такі вычарпальныя.

Часта бывае, што лідэру не хапае рэсурсаў – гэта могуць быць грошы ці партыі… Ці магчыма стаць лідэрам без рэсурсаў?

Як правіла, не. Зразумела, бывае па-ўсякаму. І калі зноў прыгадаць 1994 год, то выбарчая кампанія Лукашэнкі каштавала чыстыя капейкі ў параўнанні з тым, што каштуюць яго выбарчыя кампаніі сёння або выбарчыя кампаніі кожнага з яго апанентаў.

Але такія эпохі як у 1994 годзе, сапраўдныя зломы сістэмы, бываюць даволі рэдка. У астатнім гэта бясспрэчна патрабуе рэсурсаў. І тут формула вельмі простая – калі ў цябе няма рэсурсаў, то ты ўжо не лідэр, бо не змог іх сабраць.

Палітыка ― справа дарагая, асабліва цяпер, у такім медыякратычным грамадстве. У нас праўда пакуль не задзейнічана тэлебачанне ў палітычнай барацьбе. Таму выбарчыя кампаніі апазіцыянераў больш танныя. Але гэта пакуль.

Як вы ставіцеся да выказвання “прайграў выбары – вон з прафесіі”? Або сапраўдны лідэр – гэта той, хто будзе змагацца і далей, пасля таго, як ужо аднойчы прайграў?

Я акурат мару пра тыя часы, калі людзі будуць прайграваць выбары і абсалютна спакойна да гэтага ставіцца, пасля вяртацца – выйграваць іх наноў, пасля зноў прайграваць і г.д. Як грамадзяніну мне выгадна, каб яны выйгравалі і прайгравалі, каб працаваў механізм чаргавання ўлады – гэта самая лепшая гарантыя таго, што ў грамадстве не ўсталюецца дыктатура.

Калі чалавек, які перамог на выбарах ведае, што на наступных ён можа прайграць, ён не будзе вельмі моцна шкодзіць свайму народу. Ён не будзе ў сваіх руках канцэнтраваць усе паўнамоцтвы, таму што магчыма пасля гэтымі паўнамоцтвамі скарыстаецца яго праціўнік. Я за тое, што прайграў – адыдзі ў бок і бярыся наноў. Гэта палітычны рынак, гэта гульня. Не трэба ставіцца да выбараў як да суднага дня. У нас як? Прайграў ― усё, жыццё скончана. І гэта самае няправільнае, што можа быць у палітычным развіцці.

Але калі казаць пра нашу апазіцыю, то яе як раз не бянтэжыць тое, што яна прайграе… Пры гэтым яна не сыходзіць з “прафесіі”.

У мяне вельмі шмат прэтэнзій да нашай палітычнай апазіцыі, але яе сёння не крытыкуе толькі лянівы. Таму я лепш скажу – дзякуй гэтым людзям, яны сапраўды зрабілі вельмі шмат з таго, што мы сёння маем, чаго не заўважаем і што нам падаецца абсалютна натуральным. Але я разумею, што людзі павінны не толькі апраўдвацца, чаму яны не перамаглі, але і дэманстраваць, што яны змяняюцца і растуць. Гэтага я акурат не бачу – з тых прэтэндэнтаў на прэзідэнцкую пасаду, якія сёння абазначыліся – нічога новага я ад іх не пачула.

Што новае гэта магло быць?

Па-першае, гэта павінна быць добра арганізаваная выбарчая кампанія. Здавалася б, задача гучыць вельмі проста – прыйсці на выбарчы рынак, знайсці тых, каго не задавальняе цяперашняя ўлада і запэўніць, што я і ёсць ваш лідэр. Але для гэтага да людзей трэба прыйсці. А каб прыйсці да людзей сёння, у нас трэба сапраўды прыкласці неверагодныя арганізацыйныя намаганні.

Праз тэлевізар да іх не прыйдзеш, праз радыё да іх не прыйдзеш, праз масавыя газеты – таксама. Сектар незалежных СМІ, які ў нас існуе такі маленькі, што, на жаль, дасягае абсалютна невялікай колькасці людзей. Гэта азначае, што патрэбная вельмі сур’ёзная каманда, якая фактычна прыйдзе да цябе дадому. Таму мне падаецца, што сёння поспех будзе ў таго, хто будзе моцны арганізацыйна, хто сапраўды зможа прадэманстраваць сваю каманду і гэта каманда пойдзе з ім да канца.

Хто каго робіць – грамадства лідэра альбо лідэр грамадства?

Гледзячы дзе. У аўтарытарных краінах лідэр навязвае грамадству свае меркаванні. Я часам кажу, што сучасная Беларусь – гэта персанальны праект Аляксандра Лукашэнкі, з усімі добрымі і дрэннымі бакамі гэтай асобы. Умоўна кажучы, калі прэзідэнт любіць хакей, то мы будуем лядовыя палацы. Прыйдзе іншы і будзе будаваць тэнісныя корты… У такіх аўтарытарных рэжымах персона вызначае вельмі шмат – як апранацца, як хадзіць, што гаварыць, колькі трэба зарабляць, як адпачываць, што добра, а што дрэнна. Спроба распаўсюдзіць сваю персону на ўсе клетачкі сацыяльнага арганізму – прыкмета аўтарытарнага рэжыму.

Калі ж мы возьмем дэмакратычны рэжым, то там лідэр настолькі залежны ад грамадскага меркавання, што ён часта пачынае спрабаваць адпавядаць гэтаму меркаванню, ён нават можа змяняцца сам у залежнасці ад грамадскага меркавання.

Наша грамадства ўплывае на лідэра?

Наша грамадства вельмі інфантыльнае. Мы пакуль перажываем палітычнае дзяцінства. Шмат якія краіны ўжо перажылі ўсе гэтыя пераходныя ўзросты з усімі бурамі, і цяпер выплываюць у больш менш стабільную сталасць.

Мы ж яшчэ ніколі толкам не выбіралі. У 1994 годзе былі першыя і апошнія адносна свабодныя выбары прэзідэнта. З таго часу мы ўвогуле сабе не ўяўляем, што ў нас можа быць іншы прэзідэнт. Гэта ўсё яшчэ дзяцінства. А ў дзяцінстве самае салодкае што? Тое, што мама і тата за цябе вырашаюць, табе не трэба ні пра што думаць... Мы атрымоўваем гіганцкі бонус за тое, што аддаём уладзе магчымасць вырашаць за нас – атрымоўваем назад безадказнасць.

Атрымліваецца цікавая сітуацыя. Апазіцыя не мае не тое што досведу перамогі, а нават досведу барацьбы, бо доўгі час байкатавала выбары. Народ не мае досведу выбару, а ўлада не ведае як прайграваць…

І зрушыць гэту сістэму з месца вельмі страшна. Але мне падаецца, што такі момант альбо ужо наступіў, альбо хутка настане.

З якіх краін мы можам узяць прыклад?

Ёсць краіны, якія прайшлі вельмі падобны да нас шлях. Тая ж самая Славакія – краіна, пра якую мы мала гаворым, але яна перажыла вельмі падобны аўтарытарны рэжым і выйшла з яго. Іншая справа, што ў Славакіі выйсце з аўтарытарнага рэжыму адбылося праз вельмі актыўны ўдзел грамадзянскай супольнасці. У адрозненні ад Беларусі там усё ж такі нейкія элементы грамадзянскай супольнасці не знікалі канчаткова ніколі.

Сёння мы вельмі мала ведаем пра Славакію. І гэта лішні доказ таго, што там усё добра. Гэта краіна сядзіць у Еўрасаюзе і вельмі добра сябе адчувае. Гэта сапраўды досвед, да якога варта было б прыглядзецца.

Мы ўсе яшчэ памятаем пра гучную кампанію і перамогу Абамы? Што зрабіла яго лідэрам?

Лічыцца, што Абаму зрабіў прэзідэнтам Інтэрнэт. Момант яго палітычнага ўзлёту супаў з неверагодным бумам развіцця сацыяльных сетак. Абама выкарыстоўваў сацыяльныя сеткі, праз іх мульціплікаваў свой вобраз і такім чынам дайшоў да вялікай колькасці амерыканцаў. Але трэба ўлічваць, што інтэрнэтызацыя ЗША не ідзе ні ў якое параўнанне з інтэрнэтызацыяй Беларусі, таму для нас пакуль гэта не вельмі эфектыўны шлях.

Акрамя інтэрнэту Абаму зрабіла прэзідэнтам яго партыя. Абама ж – гэта не Лукашэнка ўзору 1994 года, які невядома адкуль узяўся. Гэта для нас ён быў шмат у чым новым чалавекам, бо мы не сочым за партыйным жыццём у ЗША. Гэта быў чалавек навідавоку, які можа расказаць пра ўсе этапы сваёй біяграфіі. І плюс, вядома, яго неверагоднае абаянне.

Для таго каб Бараку Абаму стаць лідэрам спачатку дэмакратычнай партыі, а пасля ўсёй краіны, да гэтага людзі шукалі менавіта такую персону, якая б адпавядала менавіта такім параметрам.

Вядома, гаворка не ідзе пра нейкія дробныя супадзенні. Ніхто не кажа, што людзі чакаюць сёння лідэра ростам метр 83, цёмнага колеру скуры, з чорнымі вачыма або бландзіна… Справа ў тым, які сацыяльны тыпаж патрэбны грамадству? І той самы Абама трапіў у чаканні грамадства.

Але ў той самы час яго ніхто спецыяльна не вылепліваў?

Так. Увогуле міф пра тое, што можна з простага чалавека вылепіць лідэра, а пасля выгадна яго прадаць на палітычным рынку, прыдумалі паліттэхнолагі, каб спраўдзіць сваё існаванне. На самай справе вылепіць з дарослага чалавека штосьці, чым гэты чалавек не з’яўляецца практычна немагчыма.

Майстэрства паліттэхнолага заключаецца ў тым, каб пры сустрэчы з будучым патэнцыйным лідэрам, пабачыць яго моцныя бакі і падкрэсліць іх, а слабыя пастарацца прыбраць. Але нічога не вылепліваць нанова.