20 гадоў разам: хронікі пікіруючай інтэграцыі Беларусі і Расіі

Гэтая гісторыя пачалася 8 снежня 1999 года, калі ў Маскве была падпісана Дамова аб стварэнні Саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі. Хоць не, крыху раней: 8 снежня 1991 года, калі лідары Расіі, Украіны і Беларусі (тады яшчэ савецкіх рэспублік) паставілі свае подпісы пад дамовай аб распадзе СССР. Ці не, яшчэ раней: у жніўні 1991 года, калі тады яшчэ дэпутат Вярхоўнага Савета БССР Аляксандр Лукашэнка адмовіўся галасаваць за наданне Дэкларацыі аб суверэнітэце Рэспублікі Беларусь канстытуцыйнай сілы. Але галасаванне адбылося — і зрабіла краіну па-сапраўднаму незалежнай.

Праз 28 гадоў, у жніўні 2019-га, Лукашэнка, які рассмакаваў незалежнасць і прэзідэнцтва, увяжацца ў сур'ёзны торг з Крамлём, які будзе чапляцца за магчымасць і далей узнаўляць Савецкі Саюз у выглядзе Саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі.

З чаго ўсё пачыналася

У 1994 годзе Беларусь узначаліў чалавек, які шчыра лічыць распад СССР катастрофай. Аляксандр Лукашэнка сыграў на настальгічных настроях электарату. Ён ініцыяваў зварот да злёгку адрэтушаваных савецкіх герба і сцяга і практычна адразу ўзяў курс на збліжэнне з Расіяй.

Першы кіраўнік незалежнай Беларусі Станіслаў Шушкевіч успамінае, што ў другой палове 1990-х Лукашэнка ўсур'ёз разлічваў заняць месца Барыса Ельцына ў Крамлі. Зрабіць гэта можна было на хвалі аб'яднання дзвюх дзяржаў.

Ужо ў красавіку 1996 года была дасягнута дамоўленасць аб стварэнні Супольнасці Расіі і Беларусі. У красавіку 1997 года Лукашэнка і Ельцын падпісалі Дамову аб Саюзе Беларусі і Расіі. Абедзве яны страцілі сілу пасля ўступлення ў сілу Дамовы аб стварэнні Саюзнай дзяржавы, падпісанай 8 снежня 1999 года.

Сяброўства — сяброўствам, а рубель асобна

З тых часоў дзве краіны, захоўваючы незалежнасць і суверэнітэт, фармальна жывуць па агульнай дамове. Зрэшты, за 20 гадоў многія яе палажэнні так і засталіся нявыкананымі. Напрыклад, пра тое, што ў Саюзнай дзяржавы павінен быць свой герб, сцяг і гімн. Але гэта, бадай, самае бяскрыўднае з таго, чым можна "паглыбіць інтэграцыю" Беларусі і Расіі.

Да 2018 года выкананне дамовы абмяжоўвалася ў асноўным эканамічнай сферай. Зрэшты, ён змяшчае і шырокае палітычнае вымярэнне. У дамове прапісана ўвядзенне адзінай валюты з адначасовым стварэннем адзінага эмісійнага цэнтра, уніфікацыя падатковага заканадаўства (сёння яно ў Расіі і ў Беларусі вельмі рознае), прыняцце агульнай канстытуцыі. Агульны парламент, суд, падліковая палата — нічога гэтага няма.

Чаму? Адназначнага адказу на гэтае пытанне няма. З аднаго боку, палітычная інтэграцыя ўзнікае на эканамічным падмурку. У выпадку з Саюзнай дзяржавай ён яшчэ не цалкам гатовы — ва ўсякім разе, так лічаць у Мінску. З другога — пасля таго, як Лукашэнка расстаўся з надзеяй апынуцца ў Крамлі, эканамічнае вымярэнне Саюзнай дзяржавы для яго прывабнейшае за палітычнае. На словах ён ужо шмат гадоў гатовы да "паглыблення інтэграцыі" — напрыклад, яшчэ ў 2000-я рэгулярна гаварыў пра ўвядзенне адзінай валюты. Але заўсёды знаходзіліся падставы (цалкам аб'ектыўныя) для таго, каб пачакаць з дзеяннямі.

Субсідыі або роўныя ўмовы?

У снежні 2018 года прэм'ер-міністр Расіі Дзмітрый Мядзведзеў нагадаў пра тое, што дамова аб стварэнні Саюзнай дзяржавы не выконваецца, калі Аляксандр Лукашэнка чарговы раз паспрабаваў збіць цану на расійскі газ. У 2018 годзе ён каштаваў Беларусі $129 за тысячу кубаметраў, на 2019 год была ўстаноўлена цана $127 за тысячу кубаметраў. Беларусь настойвала, што цана павінна быць такая ж, як у Смаленскай вобласці, дзе газ каштуе амаль у два разы танней.

Расійскі прэм'ер сказаў, што ёсць два сцэнары. Кансерватыўны — без "павышэння ўзроўню інтэграцыі" да "межаў, прапісаных у дамове" і, адпаведна, без паніжэння цэн на газ. Прасунуты — "паглыбленне інтэграцыі" (адзіная валюта і эмісійны цэнтр, уніфікацыя заканадаўства, агульны парламент і г. д.) з "магчымасцю аказання дапамогі і падтрымкі".

Рыторыка Крамля заключаецца ў тым, што, "скідваючы" цану на газ і пастаўляючы нафту без экспартнай пошліны, Расія субсідуе Беларусь. Але ў Мінску не лічаць, што Беларусь просіць у Расіі "дапамогі" і "падтрымкі". Лукашэнка гаворыць толькі пра роўныя ўмовы для суб'ектаў гаспадарання ў Саюзнай дзяржаве. Маўляў, не павінна быць так, каб у Смаленскай вобласці Расіі газ каштаваў танней, чым у Віцебскай вобласці Беларусі — бо ў такім выпадку беларускія прадпрыемствы не змогуць канкураваць з расійскімі на агульным рынку Еўразійскага эканамічнага саюза. Унутры якога, дарэчы, і так не павінна быць ніякіх гандлёвых абмежаванняў і экспартных пошлін.

Але пры стварэнні Еўразійскага эканамічнага саюза ў 2014 годзе па ініцыятыве Расіі гандаль энерганосьбітамі быў вынесены за дужкі. Лукашэнка не хацеў падпісваць дамову ў такім выглядзе — ён патрабаваў праславутых роўных умоў. Але Пуцін здолеў пераканаць яго. Агульнага энергетычнага рынку ў Саюзнай дзяржаве Беларусі і Расіі няма да гэтага часу — і гэта, бадай, галоўнае, што не задавальняе Мінск.

Як беларусы і расіяне ставяцца да інтэграцыі

На тэму таго, з кім хочацца аб'ядноўвацца беларусам і ці хочацца аб'ядноўвацца наогул, рэгулярна праводзяцца сацыялагічныя апытанні. У верасні 2019 года вынікі, атрыманыя прыватнай Беларускай аналітычнай майстэрняй, былі такімі: 54,5% беларусаў за саюз з Расіяй, 25% — за саюз з Еўропай. Яшчэ 20,5% апытаных не ведаюць, што адказаць, ці ім цяжка даць адказ.

Акадэмія навук Беларусі ў красавіку — траўні 2019 года праводзіла падобнае апытанне. Вынікі такія: 49,9% лічаць, што Беларусь павінна быць незалежнай дзяржавай, а адносіны з Расіяй павінна будаваць на аснове міжнародных дамоў. 36,1% рэспандэнтаў лічаць, што Беларусь і Расія павінны быць у раўнапраўным саюзе са стварэннем наднацыянальных органаў кіравання (тыя самыя парламент, суд, падліковая палата Саюзнай дзяржавы і г. д.). За ўваходжанне Беларусі ў склад Расіі выступілі толькі толькі 7,7% апытаных.

Цалкам іншыя лічбы дае расійскі Цэнтр прасторавага аналізу міжнародных адносін ІМД МДІМА. На пытанне "Якія адносіны з Расіяй вы лічыце найбольш прымальнымі для Беларусі?" 57,6% адказалі "саюзніцкія", 31,8% — "партнёрскія", 10,2% — "нейтральныя". Расійскія СМІ выйшлі з загалоўкамі, што амаль 90% беларусаў падтрымліваюць саюз з Расіяй.

Аналагічныя пытанні сацыёлагі задаюць расіянам. З апытання, якое правёў у студзені 2020 года расійскі Левада-цэнтр, вынікае, што 44% — за больш актыўнае супрацоўніцтва Беларусі і Расіі ў эканамічнай сферы. 28% лічаць, што трэба захаваць супрацоўніцтва на ранейшым узроўні. За ўтварэнне агульнай дзяржавы з адзіным кіраўніцтвам выступаюць 13%. Яшчэ 10% заяўляюць, што Беларусь павінна ўвайсці ў склад Расіі.

Хацелі чагосьці большага

Апошнія некалькі гадоў Масква сістэмна памяншала аб'ём таго, што лічыла "дапамогай" і "падтрымкай" для Беларусі. У снежні 2019 года Мінск вымушаны быў узяць крэдыт $500 млн у Кітаі — паколькі ў Расіі аналагічную пазыку вырашылі звязаць з "паглыбленнем інтэграцыі". Кампенсацыю за "падатковы манеўр" ў расійскай нафтавай галіне расіяне таксама паставілі ў залежнасць ад абнаўлення праекта Саюзнай дзяржавы. Паводле ацэнак канцэрна "Белнафтахім", да 2025 года страты Беларусі ад "падатковага манеўру" складуць $5,8 млрд.

"Даваць субсідыі прадпрыемствам чужой краіны дзіўна было б. Гэта можна было б рабіць, калі б была ў нас больш глыбокая ступень інтэграцыі. Калі хочаце такі ж рэжым, давайце вернемся да нашай саюзнай дамовы", — казаў у студзені 2019 года Антон Сілуанаў, тады — першы віцэ-прэм'ер Расіі.

Беларускі незалежны аналітык Сяргей Чалы паказвае на нелагічнасць такога падыходу. На яго думку, палітычная інтэграцыя не павінна апярэджваць эканамічную:

"З-за чаго раздражненне ў рускіх адбываецца. Яны ж хацелі пад выглядам эканамічнай інтэграцыі чагосьці большага. Але пры гэтым не хацелі б плаціць за рух да эканамічнага саюза. Але так не працуе. Раніцай грошы — увечары крэслы! Калі вы хочаце захоўваць прыстойнасць, а не паказваць зубы і казаць: раз вы такія, давайце мы вас далучым, — то тады давайце рабіць хады паслядоўна. На прыкладзе Еўрасаюза мы бачым, як важна не парушаць паслядоўнасці хадоў".

Ад цырка да Незалежнасці

8 снежня 2019 года, у 20-ю гадавіну падпісання Дамовы аб стварэнні Саюзнай дзяржавы, Лукашэнка і Пуцін павінны былі з помпай прыняць 31 дарожную карту па "паглыбленні інтэграцыі" Беларусі і Расіі. Там — планы па збліжэнні сельскай гаспадаркі, сфер сувязі, мытнага заканадаўства, рэгулявання алкагольнага рынку і многае іншае.

Абмеркаванне гэтых дарожных картаў расцягнулася на паўгода. Нягледзячы на ​​патрабаванні беларускай апазіцыі апублікаваць іх, дакументы засакрэцілі — па выразе тагачаснага міністра эканомікі Беларусі Дзмітрыя Крутога, каб не стварыць глебы для "інфармацыйных маніпуляцый".

Атмасфера сакрэтнасці, а таксама тое, што беларусы ўсё-ткі даведваліся пра змест дарожных картаў з расійскай прэсы, справакавалі вулічныя пратэсты ў Мінску, Гродне і іншых гарадах. У выхадныя людзі збіраліся на цэнтральных плошчах і выстройваліся ў "жывыя ланцугі". У сталіцы Беларусі акцыя называлася "Ад цырка да Незалежнасці" — ланцуг супраць інтэграцыі пачынаўся каля будынка цырка і цягнуўся паўтара кіламетра да плошчы Незалежнасці.

Гэтыя мітынгі не былі дазволены. Тым не менш на іх збіралася да 1500 чалавек. Прыхільнікі інтэграцыі спрабавалі адказаць уласным мітынгам у цэнтры Мінска, але яго ўлады таксама не дазволілі — і таму на яго ніхто не прыйшоў.

Улады спачатку не звярталі на пратэсты увагі, а потым вырашылі трохі зарабіць і пачалі караць іх удзельнікаў суткамі адміністрацыйных арыштаў і буйнымі штрафамі. Да канца студзеня агульная сума штрафаў дасягнула $60 тысяч. У Расіі ж беларускія пратэсты сталі нагодай для дзясяткаў прапагандысцкіх публікацый пра разгул нацыяналізму ў Беларусі. "Неабандэраўцы ў цэнтры Мінска", "лібералы і нацыяналісты", "як ва Украіне" — усё як яны любяць.

Вогнішчы амбіцый

8 снежня 2019 года Лукашэнка і Пуцін нічога не падпісалі. Напярэдадні яны правялі пяцігадзінныя перамовы, пасля якіх было заяўлена толькі пра "збліжэнне пазіцый".

Наступная сустрэча палітыкаў адбылася 20 снежня ў Санкт-Пецярбургу. Па яе выніках Максім Арэшкін, тады — міністр эканамразвіцця Расіі, заявіў, што "няўзгодненымі засталіся тры дарожныя карты з 31". Бакам не ўдалося дамовіцца па нафтавым, газавым і падатковым пытаннях.

Рыторыка Лукашэнкі ў дачыненні да Расіі рэзка змянілася. Ён заклікаў свой урад шукаць альтэрнатыву расійскай нафце. Раніцай 26 студзеня адбылася першая такая пастаўка — на Наваполацкі НПЗ праз літоўскі порт Клайпеда і па чыгунцы была дастаўлена партыя нарвежскай нафты.

"Выбачайце, нас ракам паставілі па вуглевадародах, і ніхто на гэта не паглядзеў — пляваць на ўсе саюзы і іншае", — раздражнёна заявіў беларускі лідар за два дні да таго.

Уладзімір Пуцін пра спробу "паглыблення інтэграцыі", якая правалілася, не кажа нічога.

Што далей?

Палітолагі і ў Беларусі, і ў Расіі выказвалі меркаванне, што ўся гэтая завіруха з Саюзнай дзяржавай была патрэбна Уладзіміру Пуціну ў перспектыве заканчэння прэзідэнцкага тэрміну. Аднак пасля анансаваных 15 студзеня 2020 года змяненняў у Канстытуцыю Расіі "інтэграцыйныя скептыкі" ўпэўнена гавораць пра тое, што нават калі Пуцін і разглядаў варыянт у 2024 годзе пасунуць Лукашэнку і ўзначаліць Саюзную дзяржаву, то цяпер гэта ў мінулым.

Калі адбудуцца наступныя перамовы па "паглыбленні інтэграцыі" — незразумела. Чакаецца, што 31 студзеня Лукашэнка і Пуцін сустрэнуцца ў Сочы. Беларускі прэзідэнт часта ездзіць туды ў пачатку года, каб пакатацца на лыжах і ў нефармальнай абстаноўцы абмеркаваць з Пуціным бягучыя пытанні. Аднак 1 лютага ў Беларусь прыязджае дзяржсакратар ЗША Майк Пампеа — і ў яго ўжо запланавана сустрэча з Лукашэнкам. Давядзецца або лятаць вельмі хутка, або выбіраць.

У Беларусі дагэтуль няма кантракта на пастаўкі расійскай нафты ў 2020 годзе. З 1 студзеня нафту ў Беларусь пастаўляе толькі "Сафмар" расійскага бізнесмена Міхаіла Гуцэрыева, якога звязваюць сяброўскія адносіны з Аляксандрам Лукашэнкам. Недазагрузка двух беларускіх НПЗ пагражае сур'ёзнымі стратамі для эканомікі, а кампанія Гуцэрыева нават у тэорыі не можа паставіць Беларусі столькі нафты, колькі трэба, каб яны працавалі на поўную магутнасць.

"Газпрам" пасля правалу "паглыблення інтэграцыі" падняў цану на тысячу кубаметраў газу для Беларусі да $152. Эксперт у галіне энергетыкі Таццяна Манёнак піша, што новая меркаваная цана выклікала рэзкае абурэнне ў афіцыйнага Мінска. Фактычна яна наблізілася да сярэднееўрапейскай цаны (за вылікам экспартнай пошліны (30%) і лагістычных выдаткаў). Пры гэтым на спотавым рынку ў Еўропе ў 2019 годзе газ каштаваў значна танней, чым "Газпрам" прапануе цяпер Беларусі, — крыху больш за $100 за тысячу кубаметраў.

Пры падтрымцы "Медыясеткі"

Каб сачыць за галоўнымі навінамі, падпішыцеся на канал Еўрарадыё ў Telegram.

Мы штодня публікуем відэа пра жыццё ў Беларусі на Youtube-канале. Падпісацца можна тут.