Ад партнёрства да ультыматуму. Што азначае астуджэнне адносін ЗША і Украіны

Калі Уладзімір Зяленскі пакідаў Авальны кабінет раней за запланаваны час, назіральнікам стала ясна: мы прысутнічаем пры гістарычным моманце, які змяняе траекторыю ўсяго ўкраінскага супрацьстаяння. Візіт, задуманы як мост да новай адміністрацыі Трампа, ператварыўся ў сімвал разлому паміж дзвюма краінамі. У гэтым аналізе выданне "Новости Донбасса" разглядае глыбінныя прычыны гэтага дыпламатычнага фіяска, яго наступствы для ўкраінскай стратэгіі і магчымыя сцэнары развіцця сітуацыі ў бліжэйшыя месяцы.

За знешнім бокам візіту, нацягнутымі ўсмешкамі для камер і дыпламатычнымі фармулёўкамі, разгортваўся сапраўдны геапалітычны шахматны паядынак. Трамп, вядомы сваім транзакцыйным падыходам да міжнародных стасункаў, фактычна выбудаваў класічную пастку выбару: "Падпішы пагадненне на маіх умовах або сыдзі з пустымі рукамі". У гэтай партыі ўкраінскі бок апынуўся ў становішчы цугцванга, калі любы ход толькі пагаршае пазіцыю.

Драматызм сітуацыі ўзмацніў адкрыты абмен рэплікамі паміж Зяленскім і віцэ-прэзідэнтам Джэем Дзі Вэнсам, вядомым скептычным стаўленнем да маштабнай падтрымкі Украіны. Гэты момант стаў публічным праявай глыбіннага канфлікту двух прынцыпова розных поглядаў на будучыню амерыкана-ўкраінскіх адносін.

Персанальны фактар у геапалітычным ураўненні

У цэнтры гэтай дыпламатычнай драмы апынуліся дзве яркія, але дыяметральна супрацьлеглыя асобы. Акцёрскае мінулае Зяленскага, якое некалі дапамагала яму стварыць вобраз харызматычнага лідара-барацьбіта, на гэты раз сыграла з ім злы жарт. Эмацыйнасць і арыентацыя на публічны эфект — якасці, якія бліскуча працавалі для мабілізацыі міжнароднай падтрымкі на ранніх этапах канфлікту — апынуліся згубнымі за сталом тонкіх дыпламатычных манеўраў. Як дакладна заўважыў Говард Гарднер, прафесар псіхалогіі лідарства з Гарварда, "лідары, якія бліскуча спраўляюцца з крызіснай мабілізацыяй, часта зазнаюць фіяска пры пераходзе да фазы стратэгічнага кампрамісу, якая патрабуе зусім іншага набору якасцяў".

Сутыкненне дзвюх канцэпцый

Корань праблемы, аднак, ляжыць глыбей за перстанальныя фактары. Аналізуючы прычыны правалу візіту, нельга абмежавацца эмацыйнай рэакцыяй Зяленскага на жорсткую пазіцыю амерыканцаў. Сапраўдная трагедыя крыецца ў фундаментальным неразуменні ўкраінскім бокам маштабу трансфармацыі амерыканскай знешняй палітыкі.

Апошнія тры гады Кіеў існаваў у рэальнасці, дзе Украіна ўспрымалася як фарпост заходніх каштоўнасцяў, а яе барацьба — як экзістэнцыяльна важная для ўсяго дэмакратычнага свету. Гэты наратыў, створаны па сканчэнні першых месяцаў канфлікту, спарадзіў перакананасць у безумоўнасці заходняй дапамогі. Украінскае кіраўніцтва цвёрда верыць: любое спыненне агню без жалезных міжнародных гарантый бяспекі ператворыцца толькі ў перадышку перад новым, яшчэ больш жорсткім вітком супрацьстаяння.

Аднак за апошні год, асабліва пасля перамогі Трампа, набірае сілу альтэрнатыўная канцэпцыя. Новая адміністрацыя ацэньвае падтрымку Украіны праз прызму канкрэтных выгод для Амерыкі, а не абстрактных геапалітычных канцэпцый. Характэрна, што нават да прыходу Трампа да ўлады ў амерыканскім грамадстве раслі сумневы ў мэтазгоднасці працягу маштабнай падтрымкі. Паводле апытання Pew Research Center ад сярэдзіны 2024 года, доля амерыканцаў, якія лічаць, што ЗША аказваюць Украіне "занадта шмат" дапамогі, узрасла да 31% у параўнанні з 7% у сакавіку 2022 года.

Новы амерыканскі падыход грунтуецца на прызнанні абмежаванасці рэсурсаў і усё большай "стомы" ад канфлікту сярод заходніх грамадстваў. У Вашынгтоне ўзмацняюцца асцярогі адносна эскалацыі і магчымасці перарастання рэгіянальнага канфлікту ў глабальнае супрацьстаянне. Для адміністрацыі Трампа эканамічныя інтарэсы ЗША і ўнутрыпалітычныя матывы не менш важныя, чым геапалітычныя канцэпцыі.

Эксперты разыходзяцца ў ацэнцы дальнабачнасці гэтага падыходу. Частка аналітыкаў, уключаючы былога дарадцу па нацыянальнай бяспецы Джона Болтана, папярэджваюць аб стратэгічным праліку і "эфекце даміно" для іншых амерыканскіх саюзнікаў. Іншыя, як Элбрыдж Колбі, былы намеснік міністра абароны па стратэгіі, падкрэсліваюць неабходнасць сканцэнтраваць рэсурсы на стрымліванні Кітая і больш выбіральным падыходзе да еўрапейскай бяспекі.

Зяленскі ж апынуўся ў класічнай пазіцыйнай пастцы ўласнага поспеху. На працягу ўсяго канфлікту ён мэтанакіравана ствараў вобраз бескампраміснага лідара, які адмаўляе любыя варыянты ўрэгулявання без поўнага аднаўлення тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны і надзейных гарантый бяспекі. Гэтая стратэгія працавала бездакорна ва ўмовах амаль аднадушнай падтрымкі Захаду і патоку рэсурсаў для працягу супраціву. Аднак у змененай міжнароднай абстаноўцы і з новай адміністрацыяй у Вашынгтоне гэткая цвёрдасць пазіцыі ўсё менш адпавядае рэальным магчымасцям краіны.

Наступствы для Украіны

Драматычны разрыў паміж амбіцыямі і рэальнасцю, які праявіўся падчас вашынгтонскіх перамоваў, запускае ланцуговую рэакцыю наступстваў для Украіны, маштаб якіх складана пераацаніць. Краіна, якая ўклала ўсе свае рэсурсы ў стратэгію, заснаваную на безумоўнай заходняй падтрымцы, цяпер стаіць перад неабходнасцю фундаментальнага перагляду свайго курсу ў трох крытычных вымярэннях.

Ваенна-стратэгічнае вымярэнне

У ваенных адносінах зніжэнне амерыканскай падтрымкі можа мець крытычныя наступствы для ўкраінскай арміі. ЗША застаюцца найбуйнейшым донарам вайсковай дапамогі Украіне, вылучыўшы з лютага 2022 года больш за 44 мільярды долараў у выглядзе зброі і ваеннага абсталявання.

Скарачэнне або спыненне гэтай дапамогі непазбежна адаб'ецца на баяздольнасці УСУ. Асабліва ўразлівымі могуць стаць высокатэхналагічныя кампаненты — сістэмы супрацьпаветранай абароны, дальнабойная артылерыя, сродкі разведкі і цэлеўказання, для якіх патрабуюцца рэгулярныя пастаўкі боепрыпасаў і запчастак.

Былы дарадца па нацыянальнай бяспецы ЗША Герберт Макмастэр адзначае: "Сучасныя канфлікты — гэта ў значнай ступені спаборніцтва лагістычных сістэм. Без пастаяннага прытоку рэсурсаў нават самая матываваная армія сутыкаецца з крытычнымі абмежаваннямі сваіх магчымасцяў".

Палітыка-дыпламатычнае вымярэнне

У дыпламатычным плане астуджэнне стасункаў з адміністрацыяй Трампа памяншае прастору для манеўру ўкраінскага кіраўніцтва. Вашынгтон традыцыйна адыгрываў ролю не проста найбуйнейшага донара, але і каардынацыйнага цэнтра міжнароднай кааліцыі падтрымкі Украіны. Астуджэнне стасункаў з адміністрацыяй Трампа пагражае запусціць "эфект даміно" сярод саюзнікаў. Рэальныя страты могуць быць значныя, бо мноства краін, ад Японіі да дзяржаў Усходняй Еўропы, арыентуюцца на пазіцыю Вашынгтона і не будуць дзейнічаць насуперак амерыканскай лініі.

Ужо цяпер еўрапейскія краіны паказваюць усё большую разнастайнасць поглядаў. Калі ў пачатку канфлікту назіралася высокая ступень кансалідацыі, то па меры яго зацягвання выяўляюцца адрозненні ў падыходах і гатовасці да доўгатэрміновай падтрымкі. Калі Польшча, Вялікабрытанія і краіны Балтыі захоўваюць прыхільнасць доўгатэрміновай падтрымцы, то ў іншых еўрапейскіх сталіцах усё часцей чуваць галасы, якія заклікаюць да пошуку кампрамісных рашэнняў. Характэрна, што нават да візіту Зяленскага ў Вашынгтон канцлер Германіі Олаф Шольц заявіў пра неабходнасць "падумаць пра тое, як можа выглядаць мірнае пагадненне". Гэта сведчыць аб паступовым зняцці акцэнтаў у еўрапейскім дыскурсе ад безумоўнай падтрымкі да пошуку выхаду з канфлікту.

Пасля відавочнага астуджэння амерыкана-ўкраінскіх адносін ключавым пытаннем становіцца здольнасць еўрапейскіх саюзнікаў кампенсаваць скарачэнне амерыканскай падтрымкі. Аднак аналіз паказвае абмежаванасць такой магчымасці. Еўрапейскія краіны не толькі валодаюць меншымі рэсурсамі, але і не могуць забяспечыць увесь спектр амерыканскай падтрымкі — ад спадарожнікавай выведкі да кіберабароны. Крытычна важна разумець, што ЕС як інстытут не мае ўласнай арміі, адзінага камандавання і ваеннага бюджэту.

Па звестках Кільскага Інстытута сусветнай эканомікі, з лютага 2022 па канец 2024 года сукупная дапамога еўрапейскіх краін Украіне дасягнула 88,5 мільярдаў еўра. Хоць гэтая сума супастаўная з амерыканскай падтрымкай, яе структура прынцыпова адрозніваецца: еўрапейская дапамога канцэнтруецца ў гуманітарнай і фінансавай сферах, тады як у ваенным аспекце ЗША захоўваюць першынство. Даследаванне CFR выявіла "стомленасць ад Украіны" сярод донараў ужо ў пачатку 2024 года — задоўга да прыходу Трампа да ўлады.

SIPRI падкрэслівае якасны разрыў паміж амерыканскай і еўрапейскай ваеннай дапамогай: калі ЗША пастаўлялі высокатэхналагічныя сістэмы (HIMARS, Patriot), то еўрапейскія краіны ў асноўным абмяжоўваліся ўзбраеннямі савецкага ўзору. Паўнавартасная замена амерыканскай ваеннай падтрымкі еўрапейскімі альтэрнатывамі малаверагодная праз абмежаваныя вытворчыя магчымасці Еўропы.

Даследаванне Carnegie Endowment выяўляе яшчэ адну праблему: фрагментацыю еўрапейскай дапамогі. Нягледзячы на вялікі агульны аб'ём, яе эфектыўнасць зніжаецца з-за недастатковай каардынацыі і разнароднасці падыходаў краін-членаў ЕС.

Унутрыпалітычнае вымярэнне

Унутры Украіны правал Вашынгтонскага візіту можа мець неадназначныя наступствы для палітычнай стабільнасці. З аднаго боку, Зяленскі паспрабуе выкарыстаць сітуацыю, якая склалася для кансалідацыі грамадства вакол фігуры лідара, які супрацьстаіць знешняму ціску. Ужо цяпер у інфармацыйнай прасторы Украіны фармуецца наратыў пра прэзідэнта, які "абараняе нацыянальныя інтарэсы" насуперак ціску з боку ЗША.

З іншага боку, усё большае ўсведамленне складанасці сітуацыі можа ўзмацніць ўнутрыпалітычную напружанасць і справакаваць пошук альтэрнатыўных падыходаў да ўрэгулявання канфлікту. Апытанні грамадскай думкі, праведзеныя Кіеўскім міжнародным інстытутам сацыялогіі ў канцы 2024 года, паказваюць стомленасць насельніцтва ад зацяжнога канфлікту і большую чым раней гатоўнасць да кампрамісных рашэнняў.

Магчымыя сцэнары развіцця сітуацыі

Аналіз бягучай дынамікі дазваляе вылучыць чатыры верагодныя сцэнары развіцця падзей.

Першы сцэнар — "абмежаваная эскалацыя і зацягванне канфлікту". Украінскае кіраўніцтва захоўвае жорсткую пазіцыю, адмаўляючыся ад кампрамісаў. ЗША паступова скарачаюць падтрымку, але не спыняюць яе цалкам. Еўрапейскія саюзнікі кампенсуюць тую частку амерыканскай дапамогі, якая выпала. У выніку канфлікт працягваецца ў рэжыме нізкай інтэнсіўнасці, паступова ператвараючыся ў "замарожаны", з перыядычнымі абвастрэннямі. Гэты сцэнар мае сярэднюю верагоднасць, улічваючы інэрцыйнасць працэсаў і усталяваныя механізмы падтрымкі.

Другі сцэнар — "прымушэнне да кампрамісу". Адміністрацыя Трампа рэалізуе агучаны ўльтыматум, радыкальна скарачаючы падтрымку. Кіеў вымушаны пагадзіцца на перамовы на нявыгадных умовах. Міжнародная супольнасць прапануе абмежаваныя гарантыі бяспекі ў абмен на тэрытарыяльныя саступкі. Пасля няўдалага візіту верагоднасць гэтага сцэнара значна ўзрасла.

Трэці сцэнар — "стратэгічная перазагрузка". Украінскае кіраўніцтва, усвядоміўшы змяненне міжнароднай кан'юнктуры, ініцыюе "стратэгічную паўзу" і перафарматаванне як унутранай палітыкі, так і міжнародных адносін. Ключавым элементам становіцца выпрацоўка новай канцэпцыі бяспекі, заснаванай на прагматычнай ацэнцы даступных рэсурсаў. Гэта дазваляе захаваць частку міжнароднай падтрымкі і стварае перадумовы для больш спрыяльнага ўрэгулявання ў будучыні. Фінляндыя часоў "Халоднай вайны" прапануе гістарычны прыклад такога падыходу, калі краіна захоўвала суверэнітэт і заходнюю арыентацыю, адначасова выбудоўваючы прагматычныя адносіны з СССР.

Нягледзячы на відавочныя перавагі, верагоднасць гэтага сцэнара ацэньваецца як нізкая з-за сталай рыторыкі ўкраінскага кіраўніцтва і высокіх палітычных рызык такога павароту. Аднак менавіта гэты шлях можа адкрыць новыя перспектывы, ператвараючы крызіс у магчымасць для стратэгічнага абнаўлення.

Чацвёрты, найбольш небяспечны сцэнар — "найгоршыя асцярогі". Канфлікт працягваецца пры рэзкім скарачэнні знешняй падтрымкі. Украіна сутыкаецца з перспектывай знясільвальнага супрацьстаяння, не маючы рэсурсаў для ваеннага поспеху. Эканамічныя і сацыяльныя наступствы становяцца катастрафічнымі. Па звестках Сусветнага банка, аднаўленне ўкраінскай эканомікі нават у выпадку завяршэння канфлікту запатрабуе не менш за 524 мільярды долараў. Працяг баявых дзеянняў без перспектывы іх хуткага завяршэння азначае далейшае назапашванне эканамічных праблем і разбурэнне інфраструктуры.

Асаблівую трывогу выклікае дэмаграфічная сітуацыя. Паводле ацэнак Агенцтва ААН па справах бежанцаў (УВКБ ААН) цяпер 10,6 мільёна ўкраінцаў з'яўляюцца перамешчанымі з-за вайны, што складае амаль чвэрць даваеннага насельніцтва краіны. Унутры Украіны 3,7 мільёна перамешчаных асоб былі вымушаныя пакінуць свае дамы, а 6,9 мільёна чалавек працягваюць атрымліваць абарону за мяжой як уцекачы. Зацягванне канфлікту павялічвае рызыку таго, што значная частка гэтых людзей не вернецца, што створыць доўгатэрміновыя дэмаграфічныя праблемы.

Заключэнне: на парозе новай фазы вайны

Візіт Зяленскага ў Вашынгтон уяўляе сабой не проста дыпламатычны інцыдэнт, а сімвалічны пункт трансфармацыі стасункаў. Ранейшая мадэль амерыкана-ўкраінскага партнёрства вычарпала сябе, што патрабуе фундаментальнага пераасэнсавання стратэгіі Кіева ва ўмовах змененай міжнароднай кан'юнктуры.

Найважнейшае пытанне: ці могуць еўрапейскія саюзнікі рэальна замяніць ЗША ў падтрымцы Украіны? Цвярозы аналіз паказвае, што пры ўсёй ахвоце — не. Еўропа сутыкаецца з сістэмнымі абмежаваннямі, якія робяць поўную замену амерыканскай падтрымкі немагчымай. Дадатковая складанасць у тым, што ЕС уяўляе сабой неаднародны блок з рознымі пазіцыямі па ўкраінскім пытанні.

Тым не менш, разлад у адносінах з ЗША не азначае поўнай міжнароднай ізаляцыі. Парадаксальным чынам, дэманстратыўная цвёрдасць пазіцыі Зяленскага можа стымуляваць пэўную "мабілізацыю" еўрапейскіх саюзнікаў. Еўропа, занепакоеная перспектывай амерыканскага дыстанцыянавання ад украінскага канфлікту, можа актывізаваць уласныя намаганні — як з меркаванняў бяспекі, так і для захавання свайго геапалітычнага ўплыву. Лідары Францыі, Германіі і Вялікабрытаніі ўжо дэманструюць прыкметы большай самастойнасці ў пытаннях еўрапейскай бяспекі.

Перад украінскім кіраўніцтвам цяпер стаіць выбар гістарычнага маштабу. Першы шлях — працягваць настойваць на максімалісцкай пазіцыі, робячы стаўку на частковую еўрапейскую падтрымку і ўнутраную мабілізацыю. Другі — прызнаць новую рэальнасць у адносінах з Вашынгтонам і пачаць пошук больш гнуткай стратэгіі, якая ўлічвае абмежаваныя магчымасці еўрапейскіх партнёраў. Гісторыя ведае нямала прыкладаў, калі краіны, якія апынуліся ў складаных геапалітычных абставінах, знаходзілі нестандартныя шляхі для забеспячэння сваіх інтарэсаў, балансуючы паміж рознымі цэнтрамі сілы. Фінляндыя, Аўстрыя, Краіны Паўднёва-Усходняй Азіі ў розныя перыяды дэманстравалі здольнасць да стратэгічнай гнуткасці, захоўваючы пры гэтым нацыянальны суверэнітэт.

Старая кітайская прыказка гаворыць: "Калі дзьме моцны вецер, адны будуюць сцены, другія — ветракі". Украіна сёння апынулася ў эпіцэнтры геапалітычнага шторму. Пытанне ў тым, ці зможа яна пераўтварыць разбуральную энергію гэтага шторму ў рэсурс для стратэгічнага абнаўлення, ці застанецца закладніцай інэрцыі той стратэгіі, якая ўжо непрацуе. Візіт у Вашынгтон паказаў, што час на прыняцце такога рашэння імкліва сканчаецца.

Меркаванне аўтара можа не супадаць з пазіцыяй рэдакцыі.

Дзмітрый Белік, "Новости Донбасса"