Мая спроба №5: як Аліеў навёў "жастачайшы парадак" да выбараў у Азербайджане

05/02/2024 - 13:13

Ільхам Аліеў / Hürriyet

Датэрміновыя выбары прэзідэнта пройдуць у Азербайджане 7 лютага. Міжнародныя назіральнікі ад БДІПЧ АБСЕ ўжо заявілі пра адсутнасць рэальнай канкурэнцыі, ціск на СМІ і перашкаджанне маніторынгу выбараў грамадскімі арганізацыямі.

Але Ільхам Аліеў, здаецца, праблем не бачыць — ён ідзе на пяты прэзідэнцкі тэрмін і ўмацоўвае асабістую ўладу. Каму-каму, а беларусам тое, што адбываецца ў Азербайджане, будзе знаёмае. Падрабязней расказвае MeydanTV.

Датэрміновыя выбары без прававой асновы

На канстытуцыйным рэферэндуме 2016 года, разам з павелічэннем тэрміну паўнамоцтваў прэзідэнта з 5 да 7 гадоў, кіраўніку дзяржавы таксама далі права распускаць парламент і абвяшчаць датэрміновыя прэзідэнцкія выбары. Акрамя таго, былі створаныя пасады першага віцэ-прэзідэнта і віцэ-прэзідэнта. То-бок у выпадку датэрміновага адыходу прэзідэнта з пасады яго паўнамоцтвы да абрання новага кіраўніка дзяржавы будзе выконваць першы віцэ-прэзідэнт. З 2017 года гэтую пасаду займае першая лэдзі краіны Мехрыбан Аліева.

Аднак у абноўленым дакуменце не агаворваліся прававыя падставы для роспуску парламента і правядзення пазачарговых выбараў. То-бок не ўдакладнялася, у якім выпадку можа быць распушчаны парламент і праведзеныя пазачарговыя выбары. Хоць гэтыя падставы мусілі быць агавораныя. Ды і правілы правядзення пазачарговых выбараў таксама мусілі быць адлюстраваныя ў Канстытуцыі. Але і гэтага не зрабілі. Таму цяпер прэзідэнт можа ў любы момант падпісаць адпаведнае распараджэнне і спаслацца пры гэтым на закон.

Палітычныя прычыны датэрміновых выбараў

Ільхам Аліеў звязаў рашэнне пра пазачарговыя выбары 7 лютага з некалькімі палітычнымі фактарамі. У першую чаргу, паводле яго, гэта звязана тым, што пасля падзей верасня 2023 года (19 верасня ў Карабаху прайшла лакальная ваенная аперацыя) наступіў новы перыяд. Выбары падвядуць вынік перыяду папярэдняму і стануць пачаткам новага. А па-другое, на думку Аліева, "паколькі прэзідэнцкія выбары — самыя важныя з усіх выбараў, то першымі выбарамі, якія будуць праведзеныя на ўсёй тэрыторыі краіны, павінныя быць выбары прэзідэнта".

Яшчэ адной прычынай ён назваў тое, што ў кастрычніку 2023 года споўнілася 20 гадоў яго прэзідэнцтва:

"Гэта мы мусім прыняць як нейкі вынік".

Але апазіцыя не лічыць пералічаныя Аліевым прычыны пераканаўчымі.

Старшыня Нацыянальнага савета, прафесар Джаміль Гасанлы адрэагаваў на словы прэзідэнта так:

"Што характарызуе гэты новы перыяд, пра які казаў Ільхам Аліеў? Ці змянілася Канстытуцыя, палітычная сістэма краіны? Ці павысіўся ўдзел народа ў кіраванні? У такім выпадку што характарызуе новы перыяд? Яшчэ больш знізіўся дабрабыт насельніцтва, выявіліся выпадкі карупцыі ў інфраструктурных праектах на вызваленых тэрыторыях. Толькі ў 2023 годзе колькасць палітычных зняволеных вырасла больш чым удвая. Ці, можа, новы перыяд — гэта правядзенне пазачарговых, а па сутнасці — раптоўных выбараў ва ўмовах каранціну праз COVID-19, які ва ўсім астатнім свеце ўжо даўно застаўся ў мінулым? Магчыма, новы перыяд выяўляецца ў тым, што хтосьці з кандыдатаў, карыстаючыся дадзенымі дзяржавай прывілеямі, загадзя даведваецца пра раптоўныя выбары".

Што ж да правядзення выбараў на ўсёй тэрыторыі краіны, уключаючы Карабах, то Гасанлы задаецца пытаннем: колькі вымушаных перасяленцаў ужо вярнулася ў родныя краі, на гэтыя самыя тэрыторыі?

"Менш за 2-3 тысячы. Усё роўна астатнія перасяленцы будуць галасаваць у Сумгаіце, Баку, на Муган-Мільскай раўніне. Ці вы пасадзіце іх у аўтобус і адвезяце ў Губадлы, Джабраіл, Кельбаджар, каб яны галасавалі там?"

Выбары і Карабах

Карабахскі канфлікт, які пачаўся ў 1988 годзе з тэрытарыяльных прэтэнзій Арменіі, стаў асноўным каталізатарам змены ўлады ў Азербайджане за апошнія 33 гады. Аяз Муталібаў, які прыйшоў да ўлады ў 1990-м, страціў яе праз два гады. Вярхоўны Савет назваў прычынай адыходу Муталібава з пасады прэзідэнта Хаджалінскую трагедыю. У 1992 годзе краіну ўзначаліў Абульфаз Эльчыбей. У красавіку 1993 года быў акупаваны Кельбаджар. А калі ў чэрвені таго ж года ў Гянджы здарыўся вайсковы мяцеж, яму таксама давялося вызваліць прэзідэнцкае крэсла.

У першыя месяцы кіравання Гейдара Аліева, які стаў прэзідэнтам у 1993 годзе, былі акупаваныя шэсць раёнаў. Аднак, у адрозненне ад сваіх папярэднікаў, ён не працягнуў вайну, а пагадзіўся на рэжым спынення агню, і за 10 гадоў яго кіравання ваенных дзеянняў больш не было.

Ваенная параза 90-х гадоў, дыскрэдытацыя лідараў нацыянальна-вызваленчага руху, якім верыў народ, і цяжкая сацыяльна-эканамічная сітуацыя сур'ёзна траўмавалі на падсвядомым узроўні азербайджанскі народ і грамадства.

На 17-м годзе кіравання Аліева-сына пачалася 44-дзённая вайна, і ў наступныя тры гады Карабах цалкам ачысціўся ад сепаратыстаў. У дзень вызвалення Шушы Ільхама Аліева павіншавалі нават Алі Керымлі і Іса Гамбар, якія знаходзіліся ў непрымірымай апазіцыі да яго. Яго супернік на выбарах 2003 года Этыбар Мамедаў заявіў, што "народ павінен быць удзячны Ільхаму Аліеву за вызваленне Карабаха". А іншая суперніца на тых жа выбарах, Лала Шаўкат Гаджыева, сказала, што "Шуша мае містычнае значэнне для кожнага з нас, Азербайджан не мог быць цалкам жывым без Карабаха і Шушы, і Ільхам Аліеў вырашыў гэтую вельмі складаную задачу, мабілізаваўшы нацыю".

Так старажылы апазіцыі і асноўныя апаненты Ільхама Аліева фактычна прызналі, што не бачаць яму альтэрнатывы.

Вядома, усё гэта вельмі адбілася на стаўленні грамадства да Ільхама Аліева. Потым прэм'ер-міністр Арменіі Нікол Пашынян, прэзідэнт Расіі Уладзімір Пуцін і лідары шэрагу заходніх дзяржаў прызналі Карабах часткай Азербайджана. А афіцыйная прапаганда прадставіла гэта як поспех азербайджанскай дыпламатыі.

Падзеі апошніх трох гадоў змянілі стаўленне да Ільхама Аліева ў розных пластах грамадства. Асобы, якія доўгі час знаходзіліся ў апазіцыі да ўлады, занялі супрацьлеглую пазіцыю. Напрыклад, кампазітар Джаваншыр Гуліеў, які з'ехаў у эміграцыю на знак пратэсту супраць рэжыму Аліева, заявіў, што прагаласуе за яго на прэзідэнцкіх выбарах. Або спявак Акіф Ісламзадэ, які да сярэдзіны 2000-х быў сябрам апазіцыйнай партыі "Народны фронт Азербайджана" (ПНФА), загаварыў пра тое, што трэба наогул адмяніць выбары і зрабіць Аліева вечным прэзідэнтам. Раіс Расулзадэ, унук заснавальніка Азербайджанскай дэмакратычнай рэспублікі 1918 года Мухамеда Аміна Расулзадэ, сказаў, што калі б яго дзед быў жывы, то прагаласаваў бы за Ільхама Аліева. І, нарэшце, падчас цяперашняй перадвыбарнай кампаніі ўсе іншыя кандыдаты ў прэзідэнты таксама дзякуюць Аліеву за перамогу ў Карабаху. На гэтым фоне лагічна дапусціць, што прызначэнне выбараў на перыяд, калі рэйтынг Ільхама Аліева вышэйшы, чым калі-кольвек, было прадуманым рашэннем.

Такім чынам, ідучы на выбары, Аліеў мае:

- удзячны яму народ,

- раздробленую, аслабленую апазіцыю, якая знаходзіцца пад пастаянным ціскам,

- знішчаныя прэсу і грамадзянская супольнасць.

"Перадвыбарчыя" законы пра медыя і партыі

Цягам 2022-2023 гг. у Азербайджане прынялі пакет законаў пра медыя і партыі. Незалежныя эксперты і замежныя арганізацыі іх крытыкавалі, але гэта не дапамагло.

Закон "Пра медыя" моцна абмежаваў працу СМІ, а пасля прыняцця закона пра партыі больш за 20 партый заявілі пра самароспуск, бо новыя прававыя рамкі былі вельмі жорсткімі.

Заканатворчасцю ўлады Азербайджана не абмежаваліся — адбыліся і перадвыбарныя арышты. Яшчэ ў снежні 2022-га арыштавалі грамадзянскага актывіста Бахціяра Гаджыева, у чэрвені 2023 — старшыню партыі дэмакратыі і дабрабыту Губада Ібадаглу. Спіс арыштаваных, вядома, нашмат большы.

З 20 лістапада пачаліся арышты кіраўнічага складу і супрацоўнікаў анлайн-выдання AbzasMedia, які публікаваў самыя гучныя журналісцкія расследаванні апошніх гадоў. Неўзабаве арыштавалі і кіраўніка анлайн-выдання "Kanal-13".

"Супернікі" Ільхама Аліева

У выбарчую гонку з Ільхамам Аліевым, які ўзначальваў краіну 20 гадоў, уступілі: дэпутаты Фазіль Мустафа, Захід Орудж, Гудрат Гасангуліеў і Разі Нурулаеў, старшыня партыі "Вялікі Азербайджан" Эльшад Мусаеў і старшыня Незалежнага прафсаюза Фуад Аліеў.

Трое з названых дэпутатаў — таксама лідары партый: Фазіль Мустафа ўзначальвае партыю "Великое созидание", Гудрат Гасангуліеў — партыю Народнага фронту цэласнага Азербайджана, а Разі Нурулаеў — Нацыянальны фронт.

Кандыдаты, якія ўдзельнічаюць у пазачарговых прэзідэнцкіх выбарах 7 лютага, на папярэдніх выбарах набралі агулам 16,35% працэнта галасоў. Гэта ў 6 разоў менш, чым Ільхам Аліеў набраў у адным толькі 2003 годзе (76,84%).

Апазіцыя байкатуе выбары

Асноўныя апазіцыйныя партыі вырашылі байкатаваць выбары.

Старшыня ПНФА Алі Керымлі сказаў, што немагчыма праводзіць выбары ў цяперашніх умовах, калі ў Азербайджане за некалькі месяцаў колькасць палітвязняў павялічылася ўдвая, у апошнія пяць гадоў цалкам адсутнічае свабода сходаў, знішчаюцца апошнія рэшткі медыя, да апазіцыі ставяцца ледзь не як да ворагаў, у турмах катаванні ператварыліся ў звычайную рэч, выбарчыя камісіі знаходзяцца пад кантролем уладаў, а галасы нармальна не падлічваюцца.

Партыя "Мусават" заявіла, што, хоць яны заклікалі ўрад перад выбарамі стварыць дэмакратычнае асяроддзе, вызваліць палітвязняў, забяспечыць свабоду сходаў, слова і выказвання і прадстаўніцтва бакоў у выбарчых камісіях, заклікі гэтыя засталіся без адказу.

Падобнай пазіцыі прытрымліваецца партыя "Класічны народны фронт", заяўляючы, што выбарчыя камісіі знаходзяцца пад поўным кантролем урада, свабоды парушаюцца, ёсць палітычныя зняволеныя, і ўсё гэта сведчыць пра адсутнасць атмасферы дэмакратычных выбараў. "Класічны народны фронт" таксама не стаў вылучаць на выбары свайго кандыдата, а ў 2003 годзе падтрымліваў Ісу Гамбара.

Каб даведацца пра выбары ў Азербайджане, наведайце MeydanTV.

Каб сачыць за галоўнымі навінамі, падпішыцеся на канал Еўрарадыё ў Telegram.

Мы штодня публікуем відэа пра жыццё ў Беларусі на Youtube-канале. Падпісацца можна тут.