Атакі гнюсу ў Беларусі. Даведаліся, адкуль усе гэтыя мошкі і як сябе абараніць

25/05/2024 - 12:02

"Гізы і мухі-жыгалкі могуць пераносіць нават сібірскую язву" / National Geographic

"Гізы і мухі-жыгалкі могуць пераносіць нават сібірскую язву" / National Geographic

Укусы некаторых насякомых могуць прынесці дыскамфорт, стаць прычынай сур'ёзных захворванняў ці нават смерці. Пра гэта ў інтэрв'ю Еўрарадыё нагадвае навуковец-хімік Сяргей Бесараб, з якім мы пагаварылі пра атакі гнусу ў Беларусі.

Полчышчы машкары не даюць спакою ні людзям, ні жывёлам. І мяркуючы з сітуацыі на поўначы Расіі, дзе такія нашэсці назіраюцца ўжо дзесяцігоддзі, перспектывы таго, што праблема вырашыцца сама сабой, няма.

Атаки гнуса в Беларуси. Узнали, откуда все эти мошки и как себя защитить

Навуковец-хімік Сяргей Бесараб

Навуковец-хімік Сяргей Бесараб / patreon.com

Адкуль узяліся ўсе гэтыя мошкі? Якую пагрозу нясуць? Як з імі змагацца?

Вось што кажа наш эксперт:

— Масавы напад гнюсу ў Беларусі заўважаўся і ў 2021-м, і 2022 годзе, але ў асноўным гэтыя атакі канцэнтраваліся на поўдні Гомельскай вобласці, можа быць, закраналі ледзь-ледзь Магілёўскую. Цяпер яны распаўсюджваюцца па тэрыторыі ўсёй краіны.

Тое, што я называю гнюсам ці мошкай, — насамрэч не нейкі канкрэтны від, а падмноства розных насякомых, і гэта важна разумець. То-бок гэта і камары, і мошкі, і гізы, і макрацы, і мухі-жыгалкі. Праз гэта сітуацыю цяжка кантраляваць, бо нам даводзіцца змагацца з імі ўсімі. То-бок трэба ўлічваць кожнае насякомае і яго характэрныя асаблівасці.

— Пра тое, як з імі змагацца, мы яшчэ пагаворым. Раскажыце, чаму наогул адбываецца гэтае нашэсце насякомых.

— У цэлым іх колькасць залежыць ад геаграфічнага становішча мясцовасці, а ў прыватнасці — ад мікракліматычных умоў, якія там складваюцца. Свой унёсак у павелічэнне колькасці мошкі робяць і змены клімату — пацяпленне.

Плюс яшчэ разводдзе, якое сёлета асабліва моцнае ў паўднёвай частцы Беларусі. Тут ёсць непасрэдная сувязь, бо многія з гэтых насякомых — земнаводныя: іх лічынкі развіваюцца пры абавязковай наяўнасці вады. Гэта датычыць, напрыклад, камароў, мошак, гізоў і некаторых макрацоў. Ну і яшчэ частка макрацоў і мух-жыгалак ў свае стадыі развіцця знаходзяцца на зямлі, але іх няшмат. То-бок, як я ўжо сказаў, каб назіраўся такі выбуховы рост папуляцыі гэтых насякомых, абавязковая ўмова — гэта разводдзе, наяўнасць вады.

Таксама ўсе гэтыя гасякомыя адрозніваюцца паводле тыпу вадаёма, якому аддаюць перавагу. Напрыклад, развіццё лічынкі мошкі ў асноўным праходзіць у рэках, невялікіх ручаях, ім неабходная праточная вада. А ў дробных вадаёмах, у тым ліку тых, якія застаюцца пасля паводкі, у асноўным развіваюцца макрацы і камары.

Большая частка насякомых, якія складаюць гнюс, могуць развівацца ў розных гнілых дрэвах, пнях, мокрых дуплах. Яны там выдатна сябе адчуваюць, і папуляцыя расце.

Калі б вы мяне спыталі пра прычыну атак гнюсу ў 2019 ці 2018 годзе, я б адказаў, што яна ў няправільнай меліярацыі і ўзнікненні мноства невялікіх амаль перасохлых вадаёмаў. Вадаём, які перыядычна высыхае і потым напаўняецца дажджавой ці нейкай іншай вадой — стымул для гэтых насякомых даваць некалькі пакаленняў за сезон. Але сёлета відавочна, што рэч не ў меліярацыі, а менавіта ў тым, што было татальнае разводдзе: гэта і прывяло да выбуховага росту папуляцыі гнусу.

— Чым небяспечны гнюс для людзей і жывёл?

— З аднаго боку, гэтыя насякомыя знясільваюць людзей і жывёл. З іншага — у асноўным яны фармальна з'яўляюцца аналагам медыцынскай п'яўкі. Калі адкінуць камароў, якія хабатком высмоктваюць кроў наўпрост з капіляраў, то мошка, макрацы і гізы пракусваюць скуру чалавека або жывёліны і ўпырскваюць туды яд, так званы гемалітычны яд мух. Гэты яд уяўляе сабой антыкаагулянты, якія перашкаджаюць згортванню крыві. І яны гэтую кроў высмоктваюць.

Паводле свайго ферментатыўнага складу гэты яд вельмі падобны да яду пчол або восаў. Яго бялковыя кампаненты могуць выклікаць наймагутнейшыя алергічныя рэакцыі, так званыя сімулідатаксікозы. Часцей за ўсё іх выяўляюць у жывёл, у людзей — вельмі рэдка. Наколькі я ведаю, адзіны выпадак смяротнага выніку быў у Бранскай вобласці, дзе мошка так пакусала чалавека, што ў яго быў анафілактычны шок.

— Як можна абараняцца ад гэтых насякомых?

— Аптымальны варыянт — выкарыстоўваць напрацоўкі, якія з'явіліся, напэўна, яшчэ ў 50-60-я гады падчас засваення тайговых абласцей Расійскай Федэрацыі. Акадэмік-энтамолаг Яўген Паўлоўскі прапанаваў абараняцца ад гнюсу з дапамогай спецыяльнай сеткі з буйнымі ячэйкамі (прыкладна два на два сантыметры), якая насычаная хімічнымі рэпелентамі (дыметылэтыламін і дыметылфталат).

Дыметылфталат — гэта досыць вядомы рэпелент, які яшчэ ў 2000-я гады актыўна прадаваўся і выкарыстоўваўся, але потым яго выкарыстоўваць перасталі, бо яго элементы лёгка ўпітваюцца ў скуру і маюць эндакрынны таксічны эфект.

Аднак рэпеленты, якія выкарыстоўваюцца супраць камароў, могуць тэарэтычна выкарыстоўвацца і для абароны ад гнюсу. Тут важна разумець, што канцэнтрацыя дзейнага рэчыва ў рэпелентах мусіць складаць ад 20 да 40%. Гэта менш, чым для кляшча, але больш, чым для камара. Гэта вельмі важна, асабліва калі падчас выкарыстання мы не робім сеткі, а наносім рэпеленты на адзенне.

Калі робім сетку, то, вядома, лепш за ўсё купляць ўмоўна небяспечны дыметылфталат, насычаць яе і накідваць на адзенне. У такім выпадку адпужвальны эфект захоўваецца некалькі гадзін.

Сетку таксама можна насычаць сумессю дзёгцю і шчолачы, гэта такі тайговы рэцэпт. А наогул я неяк пісаў у адной са сваіх нататак, што калі нічога няма, то можна растварыць дзёгцевае мыла да стану кашкі і насыціць ёю буйную сетку і потым выкарыстоўваць яе для адпужвання.

У плане інсектыцыдаў (атрутныя хімічныя рэчывы, якія выкарыстоўваюцца для знішчэння насякомых-шкоднікаў), то тут ніякай асаблівай эфектыўнасці няма, бо для інсектыцыдаў тыпу перметрыну патрэбны кантакт з насякомымі, а мошкі не заўсёды кантактуюць. Часцей яны проста кружацца ў паветры. Таму лепш за ўсё выкарыстоўваць аб'ёмныя прасторавыя рэпеленты, якія вакол чалавека ствараюць ахоўнае воблака і цягам дзвюх-трох гадзін адпужваюць гэтую заразу.

Хмара мошак / mazyr.by

— Што рабіць, калі гнюс пакусаў чалавека або жывёліну?

— Асноўная дапамога — сачыць за станам і старацца перашкаджаць узнікненню вострага анафілактычнага шоку, вострых алергічных рэакцый.

Пракансультуйцеся са сваім доктарам. Патрэбная кансультацыя алерголага, каб чалавек зразумеў, наколькі ў яго актыўны імунны адказ, і зыходзячы з гэтага ўжываў антыгістамінныя прэпараты.
У выпадку з жывёламі дапаможа дасведчаны ветэрынар. Магчыма, падчас актыўнасці насякомых не варта адпраўляць хатняе быдла на адкрыты выпас. Лепш перачакаць.

Можна выкарыстоўваць і рэпеленты з сеткай Паўлоўскага, але калі мы гаворым пра хатніх жывёлаў, гэта будзе лягчэй зрабіць, чым калі гаворка пра калгасны статак. Мне здаецца, досыць складана апрацаваць усіх жывёл рэпелентамі або зрабіць сеткі. Гэта праблема, якую дапамагаюць вырашаць заатэхнікі.

— Хмары гнюсу лётаюць усюды. Ад яго пакутуюць не толькі людзі і хатнія жывёлы, але і звяры ў лесе, якіх асабліва не апрацуеш. Што будзе з нашай прыродай, калі атакі не спыняцца?

— Я не магу ацаніць экалагічныя наступствы для папуляцый лясных жывёл. Як я ўжо сказаў, пакуль асноўны эфект ад колькасці насякомых — менавіта знясільвальны. І людзі, і жывёлы адчуваюць дыскамфорт ад гэтых атак. Насякомыя могуць разносіць розныя досыць сур'ёзныя захворванні. Лічыцца, што гнус пераносіць арбавірусы (могуць выклікаць энцэфаліт і некаторыя віды ліхаманак) і тулярэмію (вострае інфекцыйнае захворванне, якое характарызуецца сімптомамі ліхаманкі, паражэннем лімфатычных вузлоў і іншых органаў, у залежнасці ад уваходных варот інфекцыі). У Беларусі тулярэмію можа пераносіць так званы заячы клешч. Пару гадоў таму быў зафіксаваны адзін выпадак.

Калі арыентавацца на тайговы вопыт, то гізы і мухі-жыгалкі могуць пераносіць нават сібірскую язву.

Калі тэндэнцыя з атакамі насякомых, якую мы назіраем, будзе захоўвацца, то, я думаю, мы пяройдзем на новы эпідэміялагічны ўзровень. Да барэліёзу і энцэфаліту, якія пераносіць клешч, можа дадацца тулярэмія, бо мошкі нападаюць і на лясных жывёл, якіх, у адрозненне ад хатніх, ніхто не прышчапляе, а яны — пераносчыкі шырокага спектру розных досыць сур'ёзных захворванняў.