Як сілавікі катуюць беларусаў па прыкладзе таемнай паліцыі Чэхаславакіі.

— Цяжка сказаць, што павінна здарыцца, каб сітуацыя ў Беларусі радыкальна змянілася да лепшага, — кажа чэшскі гісторык, доктар філасофіі і супрацоўнік Інстытута вывучэння таталітарных рэжымаў Даніэль Повалны.

У размове з Еўрарадыё эксперт гартае цёмныя старонкі гісторыі Чэхаславакіі, згадваючы дзейнасць тайнай паліцыі — Службы дзяржаўнай бяспекі, або StB.

Таксама мы размаўляем пра тое, што адбываецца ў нашай краіне, праводзім паралелі паміж сучаснасцю і мінулым, параўноўваючы метады ціску на беларусаў і жыхароў колішняй Чэхаславакіі.

Спойлер: беларускі рэжым працуе па прыкладзе чэхаславацкіх лялькаводаў. Глядзіце відэа і чытайце скарочанную версію нашай размовы з гісторыкам.

Даведка: У свой час StB у Чэхаславакіі, як і яе “старэйшы савецкі брат” КДБ, займала ключавую ролю ў падтрымцы таталітарнага рэжыму, робячы рэпрэсіўныя захады супраць іншадумцаў — ад арганізацыі працэсаў над дысідэнтамі да вярбоўкі інфарматараў і сачэння за грамадзянамі.
У лютым 1990 года StB была ліквідаваная, пакінуўшы пасля сябе спадчыну, якая дагэтуль выклікае шмат пытанняў і дыскусій.

— Якую ролю мела StB у задушэнні апазіцыйных рухаў, у тым ліку “Пражскай вясны” 1968 года?

— Можна сказаць, што адразу пасля “Пражскай вясны” роля дзяржбяспекі была не такой вялікай. Варта згадаць, што каля дзвюх трацінаў ці больш супрацоўнікаў StB былі ўцягнутыя ў працэсы “Пражскай вясны”, і многія з іх былі нязгодныя з савецкай акупацыяй ці з акупацыяй войскамі Варшаўскай дамовы.

Таму з восені 68-га да вясны 69-га праходзіла першая фаза чыстак, бо StB у першую чаргу была вымушаная вырашаць праблемы ўнутры і толькі пасля гэтага магла засяродзіцца на пераследзе астатніх грамадзянаў, якія нейкім чынам ангажаваліся падчас “Пражскай вясны”.

Тым не менш, пры задушэнні наступстваў “Пражскай вясны” пазіцыя StB была вельмі істотнай. Яна спрабавала высветліць, у каго якія погляды, і калі яны супярэчылі таму, што потым прасоўвалася ў рамках так званай “нармалізацыі”, такія грамадзяне адчувалі пэўныя наступствы — гэта закранала як грамадзянскіх асобаў, так і супрацоўнікаў дзяржбяспекі, паліцыі, войска ці іншых сілавых структур.

Чысткі ладзіліся ва ўсіх частках грамадства. Людзей звальнялі, здымалі з кіроўных пасадаў. Нярэдка гэта былі дырэктары прамысловых прадпрыемстваў альбо іх намеснікі, якія праявілі сваю пазіцыю ў часы “Пражскай вясны” і за гэта пазбавіліся сваіх месцаў.

Яны вымушаныя былі выконваць некваліфікаваную працу, а калі праз знаёмствы знаходзілі лепшае месца, неўзабаве быў тэлефонны званок ці візіт супрацоўніка StB у гэтую арганізацыю з мэтай паўплываць на кіраўніцтва, каб яно не прымала гэтых людзей на лепшую працу, а пакідала на горшай — звычайна гэта была праца рукамі.

Чэхаславацкія лялькаводы: беларусаў катуюць па чужых метадычках

Пратэст у 1968 годзе каля народнага музея ў Празе / Jiří Všetečka

— Якія выпадкі-гісторыі найбольш яскрава ілюструюць тэхнікі шпіянажу і ўкаранення StB у жыццё грамадзянаў?

— Адзін з добра апісаных выпадкаў — гэта гісторыя з праслухоўкай Здэнека Млынаржа. Ён быў камуністам-рэфарматарам, які пасля “Пражскай вясны” быў выключаны з камуністычнай партыі і знаходзіўся пад сталым наглядам дзяржбяспекі.
Акрамя таго, што StB, вядома, чытала ягоную пошту і праслухоўвала тэлефон, яна ўсталявала ў ягонай кватэры ўнутранае праслухоўванне. Яно вялося з кватэры ягонай суседкі, якую дзеля гэтага падманам выправадзілі з кватэры (зразумела, што ў кватэры Млынаржа ў момант усталявання таксама нікога не было).

Была выкарыстаная аператыўная тэхніка, у гэтым выпадку так званая цэнтралізацыя. Гэта значыць, што праслухоўванне кватэры вялося праз тэлефонную лінію суседкі, і гэтай тэлефоннай лініяй яно злучалася з цэнтральным пунктам шостай управы аператыўнай тэхнікі, дзе і апрацоўвалася інфармацыя.

Здэнек Млынарж / Dorian Hanuš/Právo

У выніку збегу акалічнасцяў на Каляды ў суседкі пачаў барахліць тэлефон, і яна папрасіла суседа Млынаржа паглядзець, што з ім. Аглядаючы тэлефон, той заўважыў дзіўную штучку на кабелі ад тэлефона, які заходзіў за сцяну. Падкалупнуўшы яе адвёрткай, Млынарж убачыў яшчэ адзін кабель, падлучаны да тэлефоннай лініі.

Сам ён належаў да высокіх прадстаўнікоў кампартыі Чэхаславакіі, якія праходзілі падрыхтоўку на выпадак выезду на Захад. Для такіх мэтаў з імі праводзіўся інструктаж пра тое, на што на Захадзе трэба звяртаць увагу, у тым ліку пра аператыўную тэхніку, таму ён скеміў, што яго праслухоўваюць з суседняй кватэры.

Ён вярнуўся да сябе, прыкінуў, дзе б мог быць жучок, разабраў паркет і сапраўды знайшоў там прыстасаванне для праслухоўвання — дакладней, яго частку.

Пасля Новага года ён напісаў ліст міністру ўнутраных справаў Яраміру Обзіну з патрабаваннем расследаваць гэтае здарэнне. Фармальна расследаванне адбылося, яго правяла інспекцыя міністэрства ўнутраных справаў, але адразу было вядома, што нікога не пакараюць.

Было канстатавана, што мікрафон, які Млынарж знайшоў у сваёй кватэры, у 1968-1969-х гадах можна было набыць у нейкай пражскай краме і што астатнія выкарыстаныя дэталі таксама дзесьці прадаваліся. Што такое прыстасаванне мог змайстраваць нават аматар, а тыя ключы, якія Млынарж знайшоў у сябе дома (іх забылі супрацоўнікі StB падчас аднаго візіту, калі думалі, што ў кватэры нікога няма), маглі быць вырабленыя практычна ў любым месцы. І што выкарыстаць у расследаванні метад механаскапіі немагчыма, бо фрэзы, на якіх вырабляюцца ключы, прыблізна кожны квартал ці паўгода замяняюцца.

Такім чынам, гісторыя была замятая. Для дзяржбяспекі было важна, што Млынарж аддаў дэталі, якія знайшоў у сваёй кватэры. Яны да сённяшняга дня захаваліся ў матэрыялах справы інспекцыі, і таму мы можам іх выкарыстоўваць у музейнай экспазіцыі.

— Калі мы пачалі размаўляць пра 1968 год, цяжка не ўспомніць Яна Палаха (які падпаліў сябе ў знак пратэсту супраць акупацыі Чэхаславакіі). Як адрэагавалі на гэтую ахвяру тагачасныя ўлады? Вядома, што спачатку яго пахавалі на Альшанскіх могілках у Празе, але гэтым усё не скончылася. Як рэагавала тайная паліцыя?

— Самаспаленне Яна Палаха найперш, натуральна, шакавала палітыкаў незалежна ад таго, сімпатызавалі яны рэформам “Пражскай вясны” ці акупацыі. Яны былі разгубленыя, бо ў нашых шыротах спаліць сябе на знак пратэсту супраць чаго б там ні было вельмі нязвыкла. Гэта адзін бок.

Другі аспект — пасля смерці Яна Палаха, які меўся быць “паходняй нумар адзін”, мусілі прыйсці наступныя “паходні”. Запанаваў вялікі страх: хто будзе наступнай ахвярай?

У грамадстве было непрыняцце такога спосабу абарваць маладое жыццё. Палітыкі-рэфарматары заклікалі да таго, каб працягу не было.

Пахаванне Яна Палаха, 1969 год / Přemysl Hnilička

Яшчэ адзін момант, тое, што прапанавалі кансерватыўныя палітыкі, — гэта легенда пра так званы “халодны агонь”, паводле якой Яну Палаху нібыта сказалі, што ён паліе сябе гаручай вадкасцю, якая не абпальвае. Яго нібыта падманулі, і таму не варта паўтараць ягоныя дзеянні.

За ўсім гэтым нібыта стаяў Захад, заходнія выведкі. Такую абсалютную хлусню ўлады спрабавалі распаўсюджваць, каб ачарніць гераічны ўчынак Яна Палаха і зняважыць ягоную памяць. Бо ў грамадстве ягоны ўчынак выклікаў вялікі рэзананс.

Натуральна, людзі, з аднаго боку, былі супраць, каб нехта ўчыняў самагубства такім балючым спосабам. З другога боку, яны разумелі, чаму Палах гэта зрабіў, бо самі адчувалі, што насоўваецца нармалізацыя і сітуацыя вяртаецца ў перыяд да “Пражскай вясны”, а ўсе рэформы паступова згортваюцца.

Увосень 68-га былі знятыя з пасадаў генеральныя дырэктары СМІ — Чэхаславацкага радыё і тэлебачання, — вярнулася цэнзура. Працэс “нармалізацыі” быў накіраваны на тое, каб раней ці пазней зліквідаваць праявы “Пражскай вясны”. Людзі, звязаныя з ёй, былі адсунутыя на задні план. Былі нават спробы крыміналізаваць учынкі некаторых з іх, кінуць людзей за краты, што ў пэўных выпадках удалося. Так усё выглядала пасля смерці Яна Палаха.

Натуральна, што і StB у гэтым удзельнічала — яе задачай было ідэнтыфікаваць групу моладзі, якая мелася паступова чыніць самагубствы. Гэта ім не ўдалося, бо такой групы насамрэч не існавала.

Яшчэ адной задачай было выяўляць, які рэзананс гэтая сітуацыя атрымала сярод студэнтаў, у грамадстве, і намагацца рознымі захадамі перашкаджаць працягу. Бо вядома, што ўчынак Яна Палаха натхніў яшчэ амаль трыццаць чалавек на спробу самагубства праз самаспаленне.

Некаторым гэта ўдалося — незалежна ад таго, чаго Ян Палах насамрэч дамагаўся. Частка людзей рабіла гэта са сваіх асабістых прычынаў, а не каб выклікаць рэакцыю грамадства на паўторную нармалізацыю і вяртанне ў абдымкі “старэйшага брата”.

Што тычыцца сітуацыі пасля пахавання Яна Палаха, якое ператварылася ў маўклівую дэманстрацыю супраць акупацыі Чэхаславакіі і нармалізацыі, дзяржбяспека ўсведамляла ягонае вялікае сімвалічнае значэнне і намагалася змусіць сям’ю пагадзіцца на перанос парэшткаў Яна Палаха ў яго родны горад Вшэтаты.

Урэшце пасля моцнага ціску з боку StB, якая пагражала ягонай маці, што, калі яна не пагодзіцца на эксгумацыю, яе выканаюць без згоды і тады парэшткі Палаха апынуцца ў агульнай магіле, гэта ўдалося. Маці паддалася жорсткаму псіхічнаму ціску і пагадзілася на перавозку.

Пасля 89-га года сітуацыя дыяметральна змянілася — з’явілася ініцыятыва студэнтаў, каб Яна Палаха зноў пахавалі на Альшанскія могілкі. Ягоны брат даў на гэта згоду. За тое парушэнне паўнамоцтваў ніхто з супрацоўнікаў StB не быў пакараны. У той час не было ўжо ні пацярпелага, ні суддзі. Ніхто з сям’і Палаха не падаваў ніякіх скаргаў, і таму, на жаль, расследавання не было і вінаватых не пакаралі, хоць у матэрыялах StB можна знайсці іх імёны.

— Слухаючы вас, немагчыма не закрануць рэпрэсіі, якія ўжо шмат гадоў не спыняюцца ў Беларусі. Асабліва моцныя яны пасля спробы рэвалюцыі ў 2020 годзе.
Як вы ацэньваеце метады, якія сёння выкарыстоўваюць КДБ і іншыя сілавыя структуры Беларусі, у кантэксце іх пераемнасці з часамі таталітарных рэжымаў?

— Калі параўноўваць з тым, як працавала StB, то брутальныя метады, якія выкарыстоўваюцца ў Беларусі сёння, можна параўнаць з 50-мі гадамі. Гэта быў самы жорсткі перыяд за часамі камуністычнага рэжыму.

Да людзей, якіх падазравалі ў антыдзяржаўнай дзейнасці, раніцай уломваліся супрацоўнікі StB або ваеннай контрвыведкі, іх выцягвалі з ложкаў, арыштоўвалі, праводзілі ператрусы, дапытвалі іх саміх і іх блізкіх.
Пасля арышту іх чакалі брутальныя допыты. Некаторыя затрыманыя ўжо сутыкаліся з гестапа за часамі Другой сусветнай вайны. Звычайна яны казалі, што ў гестапа іх дапытвалі і білі, але намагаліся выбіць з іх праўду.
А калі іх затрымлівала StB ці ваенная выведка, праўда нікога не цікавіла. З іх спрабавалі выбіць тое, што было патрэбнае. Каб затрыманыя прызналіся ў тым, чаго не рабілі, каб сведчылі супраць людзей, якіх не надта і ведалі, і называлі іх суўдзельнікамі.
Такая сітуацыя была ў 50-х гадах. Тыя, хто прайшоў праз затрыманні, катаванні, выбіванні паказанняў, потым паўставалі перад судом. Некаторыя думалі, што ў іх нарэшце будзе магчымасць сказаць, як усё было насамрэч — што прызнанні з іх выбілі гвалтам, што іх не толькі фізічна катавалі, але і не дазвалялі спаць, не давалі вады, мучылі холадам.

Але выявілася, што суд гэта не цікавіць, бо як пракуроры, так і суддзі мелі інструкцыі і ведалі, якім чынам мусіць праходзіць працэс, якое пакаранне трэба прызначыць — пажыццёвае, 25 гадоў ці смерць.

У гэтым спектаклі ўдзельнічалі як пракуроры, так і суддзі. Людзі не дамагаліся справядлівасці. Калі ім шанцавала і іх прысуджалі не да смерці, а да пажыццёвага, у іх была надзея дажыць да 1960-га года, калі большасць палітычных вязняў была некалькімі хвалямі вызваленая. Апошнія палітычныя вязні 50-х гадоў былі вызваленыя каля 68-га года, падчас “Пражскай вясны”.

Пасля гэтыя людзі заснавалі “Клуб К-231”, згодна з нумарам закона, паводле якога іх судзілі. Гэта закон № 231, прыняты, здаецца, у 48-м ці 50-м годзе. Але ім пашанцавала, што іх не асудзілі на смерць, у іх быў шанец выжыць.

Тыя, каго прысудзілі да смяротнага пакарання, як правіла, звярталіся да прэзідэнта рэспублікі з просьбай аб памілаванні, але ў большасці выпадкаў такія просьбы не задавальняліся.

І гэтыя людзі, не зрабіўшы нічога з таго, за што іх асудзілі, заканчвалі жыццё на шыбеніцы, і з гэтым, на жаль, нічога немагчыма было зрабіць.

— Як вы лічыце, якія фактары спрыялі росту рэпрэсій у Беларусі пасля выбараў 2020 года і як гэта суадносіцца з гістарычным досведам працы тайных службаў ва Усходняй Еўропе?

— Я думаю, што паміж 68-м годам у Чэхаславакіі і 2020-м годам у Беларусі ёсць шэраг досыць істотных адрозненняў. У 68-м годзе пад уражаннем ад акупацыі Чэхаславакіі чэхі і славакі з’ядналіся не толькі ў межах сваіх народаў, але і ў межах прафесій.

Паводле звестак, каля 90–95 адсоткаў грамадзянаў было супраць акупацыі. І абсалютная большасць супрацоўнікаў узброеных падраздзяленняў і структур выведкі была супраць акупацыі. Вядома, што праз тыдзень пасля першага верасня 68-га сітуацыя супакоілася, шэраг супрацоўнікаў хацеў вярнуцца на свае ранейшыя пазіцыі падтрымкі камуністычнага рэжыму. Але некаторым гэта зрабіць не ўдалося, бо іх пачалі пераследаваць за тое, што яны рабілі з 20-21-га да 30 жніўня альбо падчас “Пражскай вясны”. Але між імі было адзінства і шанец на нейкае ўзаемадзеянне. Супрацоўнікі паліцыі ці дзяржбяспекі, якія ў звычайных умовах дзейнічалі б супраць грамадзянаў, у жніўні 68-га далучыліся да іх, паўсталі супраць камуністычнага рэжыму.

У 2020 годзе ў Беларусі было відаць, што сітуацыя зусім іншая. Узброеныя адзінкі застаюцца апірышчам рэжыму. Калі параўнаць гэта з сітуацыяй лістапада 89-га года ў Чэхаславакіі, то тады на чале ЦК кампартыі стаяў шэраг нерашучых палітыкаў, якія не хацелі даваць загадаў на знішчэнне грамадзянскага руху. Калі яны гэта зрабілі, было ўжо позна. У Беларусі такога не здарылася, таму і атрымалася тое, што мы бачым.

Няспынныя рэпрэсіі ў Беларусі / t.me/racyja/

— Як вы думаеце, ці магло б нешта матываваць беларускую армію перайсці на бок дабра?

— Я не ведаю, як гэта прагучыць, — гэта было б цудам. Але я прытрымліваюся філасофіі, што цуды здараюцца. Таму магу спадзявацца, што цуд здарыцца і ў Беларусі і сітуацыя павернецца да лепшага.

— Ці можаце вы падзяліцца меркаваннем пра тое, як грамадства павінна памятаць і асэнсоўваць спадчыну спецслужбаў?

— Варта, можа быць, згадаць падзею, якая адбылася нядаўна ў Чэхіі. Гэта была міжнародная канферэнцыя на тэму непрымірэння з камуністычным рэжымам. “Непрымірэнне” было ў двукоссі.

Гэта значыла як непрымірэнне, так і прымірэнне. На мой погляд, самым важным з таго, што прагучала, было тое, што старонка ніколі не будзе перагорнутая і неабходна працягваць вывучаць і пераасэнсоўваць тое, што здарылася ў мінулым.

Гэта тычыцца не толькі выведкі ці сакрэтных службаў усходняга блоку. Гэта тычыцца мінулага як такога. Трэба зноў і зноў згадваць пра гэта, аб’ектыўна апісваць гісторыю, уключаць гэта ў падручнікі, вучыць дзяцей такім чынам, каб яны гэта помнілі. Весці іх да дэмакратыі і нагадваць сабе і астатнім пра тое, што адбывалася ў мінулым — як у форме мемарыяльных мерапрыемстваў з ускладаннем вянкоў, так і ў форме друкаваных ці электронных публікацый.

Трэба распытваць відавочцаў тых падзеяў, пакуль яны жывыя і з улікам сваіх гадоў здольныя ўспомніць тое, што адбывалася ў мінулым, параўноўваць іх успаміны з пісьмовымі крыніцамі і рэгулярна знаёміць грамадскасць з гэтай інфармацыяй, уносіць яе ў грамадскую прастору.

Тут цяжка рабіць што-кольвек іншае. А сёння да гэтага дадаецца няспынная барацьба з дэзынфармацыяй і дэзынтэрпрэтацыяй фактаў, якія, з аднаго боку, выглядаюць праўдападобна, але калі падумаць пра іх глыбей, высвятляецца, што гэта хлусня.