ЕГУ павінен быць больш беларускім. Гутарка з Паўлам Церашковічам

17/02/2023 - 12:43

“У мяне была мара давесці да лагічнага фіналу тое, што я калісьці планаваў: зрабіць ЕГУ беларускім, а не міжнародным”. Так пачынаецца наша размова з гісторыкам і этнографам, выкладчыкам Паўлам Церашковічам. Суразмоўца Еўрарадыё ўдзельнічаў у конкурсе на пасаду рэктара ЕГУ, дзе працаваў 11 гадоў, і, як сам кажа, моцна хацеў перамагчы, каб правесці ва ўніверсітэце пазітыўныя рэформы. У выніку месца рэктара заняў былы віцэ-прэзідэнт Нацыянальнага банка Польшчы Кшыштаф Рыбіньскі.

Ці атрымаецца ў новага кіраўніка-замежніка вярнуць ЕГУ былы прэстыж і падтрымаць рэпрэсаваных даследчыкаў і выкладчыкаў з Беларусі? Ці ёсць у рэктара планы рэфармавання працы ўстановы і як можна было б яму дапамагчы? Пра гэта, а таксама пра некаторыя асаблівасці правядзення выбараў у ЕГУ мы і пагутарылі з Паўлам Церашковічам.

Павел Церашковіч / Еўрарадыё

Еўрарадыё: Раскажыце, калі ласка, пра свае планы, якія было б усё ж варта рэалізаваць у ЕГУ, нягледзячы на тое, што рэктарам абраны іншы кандыдат?

Павел Церашковіч: Самае галоўнае, што я хацеў зрабіць, — ператварыць ЕГУ ва ўніверсітэт, які мэтанакіравана прадукуе веды пра Беларусь і, карыстаючыся сваёй пазіцыяй у Еўропе, пашырае іх у свеце. Каб Беларусь была бачная, бо без гэтага ў нас нічога далей не атрымаецца. На жаль, пакуль універсітэт амаль не выконвае такой функцыі. Варта ператварыць ЕГУ ў хаб вытворчасці экспертызы пра нашу краіну.

Еўрарадыё: Можа, вы б маглі нешта дадаць, улічваючы складаную сітуацыю ў Беларусі пасля 2020 года і ўварвання расійскіх войскаў ва Украіну ў 2022-м?

Павел Церашковіч: Гэта звязана з маёй асноўнай ідэяй. Трэба, каб хваля ўцекачоў-інтэлектуалаў з Беларусі магла знайсці ў ЕГУ прытулак з магчымасцю ўладкавацца на працу, займацца выкладчыцкай і даследчыцкай дзейнасцю. Нарэшце, хаця б атрымаць афіліяцыю, якая б пасля дазваляла падавацца на гранты, праекты і гэтак далей. Каб ЕГУ быў сапраўды прытулкам для беларускіх інтэлектуалаў-уцекачоў.

Еўрарадыё: Нагадайце, калі ласка, што перашкаджае ў апошнія гады беларусам, тым жа даследчыкам і выкладчыкам, уладкоўвацца ў ЕГУ і чаму там стала менш студэнтаў?

Павел Церашковіч: Адносна ўладкавання ў ЕГУ: трэба ўсё ж аддаць універсітэту належнае — там былі спробы дапамагаць уцекачам. Ёсць спецыяльная праграма для беларусаў-выкладчыкаў, але на сайце яе можна знайсці, толькі калі вы заходзіце ў раздзел “Дапамога Украіне”. Але нават пры гэтым рэсурсаў, якія там сканцэнтраваныя, катастрафічна недастаткова, і гэта галоўная перашкода. Але самае галоўнае, у ЕГУ няма нават такой мэты — стаць прытулкам для сваіх. На сайце гэта не прапісана. А нейкія грошы ВНУ пад гэта ўсё ж атрымлівае.

Еўрарадыё: Як вы думаеце, чаму няма такой ідэі, тым больш пасля пачатку вайны? Шмат людзей разумеюць, што Беларусь апынулася, мякка кажучы, не ў самым прыемным становішчы. Чаму ВНУ, якая калісьці была вельмі папулярнай сярод беларускіх абітурыентаў, страціла такую місію?

Павел Церашковіч: Мне цяжка адказаць на гэтае пытанне. Год таму я з’ехаў з Беларусі. Першыя месяцы эміграцыі былі вельмі складаныя. Я звяртаўся па дапамогу да старшыні кіроўнай рады ЕГУ, да рэктара, да сваіх былых калег — ніхто з пяці чалавек не сказаў мне, што ў ЕГУ ёсць праграма дапамогі беларускім выкладчыкам. Вось гэта здзіўляе. Чаму так — не разумею. Ці яны самі не ведаюць пра існаванне праграмы, ці там нейкая спецыяльная палітыка…

Я шукаў працу. Рэктар мне адкрыта казаў, што вакансій няма. Тады я сказаў, што давядзецца ўдзельнічаць у конкурсе на пасаду рэктара.

Еўрарадыё: Напярэдадні выбараў было шмат размоў, што конкурс праходзіць непразрыста, але некаторыя выкладчыкі расказалі нам, што не кожны ўдзельнік хоча свяціць свае персанальныя дадзеныя, і гэта цалкам нармальна ў Еўропе…

Павел Церашковіч: Па-першае, працэдура мусіла праходзіць адпаведна з правіламі правядзення выбараў у ЕГУ. Там ёсць пункт, што выбары павінны праходзіць публічна, адкрыта і празрыста. Пра сакрэтнасць там нічога не прапісана.

Больш за тое, там ёсць опцыя: калі фіналісты адабраныя, яны могуць выступіць з публічнай лекцыяй у ЕГУ, сустрэцца з акадэмічнай супольнасцю, але гэтая опцыя чамусьці не была выкарыстаная. Так, некалькі разоў дэкларавалася тое, што персанальныя дадзеныя не будуць разгалошваць. Але мяне, напрыклад, не пыталі, ці хачу я рабіць свой удзел сакрэтным. Можа, задавалі пытанне іншым?..

Калі ж вярнуцца да еўрапейскіх традыцый і ўзяць прыклад Літвы, дзе ЕГУ афіцыйна зарэгістраваны, то як мінімум фінальная частка конкурсу мусіла праходзіць публічна. Чаму гэтага не было, я абсалютна не разумею. З чаго тут рабіць сакрэт?

Еўрарадыё: Але выбары адбыліся. Як вам новы рэктар, калі рабіць высновы з яго інтэрв’ю “Зеркалу” і сустрэчы пасля абвяшчэння вынікаў конкурсу?

Павел Церашковіч: Мяне здзівіла, што, калі яго пыталі пра планы, ён адказаў, што пакуль няма планаў, як і няма стратэгіі працы. Гэта дзіўна, бо, паводле ўмоў конкурсу, праграма — гэта ключавы дакумент. Я даволі доўга сядзеў над яе распрацоўкай.

Мяне здзівіла, што ён збіраецца год прыглядацца да сітуацыі і толькі пасля нешта рабіць. Яго нібыта не цікавіць палітыка, у інтэрв’ю няма гаворкі пра беларускую павестку. Можа, таму яму і зрабілі прапанову ўвесці пасаду прарэктара па беларускай частцы?.. Калі б не было неабходнасці, ніхто б такога не прапанаваў.

І яшчэ адзін дзіўны момант: абмяркоўваючы будучую камунікацыю з акадэмічнай супольнасцю, ён сказаў, што яго дзверы для студэнтаў заўсёды адчыненыя. Гучыць гэта, можа, і прыгожа, але ў ВНУ галоўнае — не адчыненыя дзверы, а тое, каб там працавалі інстытуты студэнцкага і акадэмічнага самакіравання, каб сенат быў выбраны дэмакратычным шляхам, каб прадстаўнікі акадэмічнай супольнасці і студэнтаў мелі сваё прадстаўніцтва ў кіроўнай радзе. А вось пра гэта новы рэктар абсалютна нічога не кажа.

Еўрарадыё: На сваёй старонцы ў Фэйсбуку вы згадваеце мовазнаўцу і дыпламата Пётру Садоўскага, які, з вашых слоў, лічыць: калі б у вас былі сумесныя праграмы працы з Германіяй, “жарсці” вакол ЕГУ скончыліся б на вашу карысць. Што тут маецца на ўвазе?

Павел Церашковіч: Еўрасаюз — гэта галоўны донар ЕГУ, а галоўны ўкладчык у бюджэт Еўрасаюза — гэта Германія. Калі б у мяне былі добрыя адносіны з нямецкімі фондамі, сітуацыя магла б выглядаць інакш. Вось такая думка.

Акрамя таго, Пётра Садоўскі нагадвае нам, што ў Еўропе ёсць вялікі досвед складаць польска-нямецкія і нямецка-французскія падручнікі з мэтаю выкласці самыя складаныя моманты ў гісторыі так, каб яны аднолькава ўспрымаліся тымі, хто прайшоў праз кашмар Другой сусветнай вайны. Спадар Пётра хацеў бы, каб такія падручнікі складаліся і ў Беларусі з нашымі калегамі з суседніх краін. Маю сітуацыю ён згадаў між іншага.

Еўрарадыё: Паколькі рэктар ЕГУ зноў не беларус, ёсць ініцыятыва зрабіць пасаду прарэктара па Беларусі. Як на яе рэагуюць і ці будзеце вы, калі што, падавацца на гэтую пасаду?

Павел Церашковіч: Пакуль незразумела, хто будзе ініцыятарам гэтай пасады, па-другое — як будзе праходзіць конкурс. Але, шчыра кажучы, да гэтага часу я не магу пазбавіцца ад непрыемных пачуццяў, якія атрымаў падчас другога інтэрв’ю, якое са мною праводзіла пошукавая камісія ЕГУ. Я ўбачыў, як там рыхтаваліся выставіць мяне не ў добрым святле, збіралі інфармацыю пра маё звальненне ў 2014 годзе.

Але больш за ўсё мяне разанула пытанне, якое тычылася беларускамоўнага Універсітэта імя Ніла Гілевіча, дзе я быў прарэктарам па акадэмічнай рабоце. Маўляў, хто ж у лукашэнкаўскай Беларусі вам дазволіў займацца такім праектам? Карацей, другі раз уваходзіць у гэтую ваду ў мяне жадання няма, хоць я і ведаю, што некаторыя калегі былі б радыя, калі я б вярнуўся. Дарэчы, падчас першага інтэрв’ю кандыдатаў на пасаду рэктара, якое праводзіла міжнародная рэкрутынгавая кампанія "Pederson & partners", абстаноўка была зусім іншай, канструктыўнай.

Еўрарадыё: Спадарыня Таццяна Шчытцова прадстаўляе Святлану Ціханоўскую па пытаннях адукацыі і паралельна працуе ў ЕГУ. Зразумела, што вяртацца туды вам не хочацца, але, калі баліць і ёсць нейкія ідэі, мабыць, варта папрасіць Таццяну Шчытцову прасунуць іх трошкі вышэй?

Павел Церашковіч: Мы ў добрых адносінах са спадарыняй Шчытцовай. У тым ліку ў яе добрае стаўленне да ініцыятывы па стварэнні Беларускай асацыяцыі адукацыі і навукі. Пры канцы мінулага года яна была створаная. Сэнс гэтай асацыяцыі ў тым ліку ў тым, што патрэбная асобная інстытуцыя для дапамогі рэпрэсаваным прадстаўнікам акадэмічнай супольнасці. Цяпер мы над гэтым працуем.

Яшчэ раз, я разумею, што ў ЕГУ, магчыма, не хочуць гэтым займацца. Новы рэктар кажа, што там патрэбныя выкладчыкі з Беларусі, але добрыя. Гэта не дапамога. Для мяне не стаіць пытанне, добрыя ці не. Пытанне ў тым, што людзям патрэбная дапамога.

Еўрарадыё: Але ж установе, якая прэтэндуе на статус моцнага ўніверсітэта, патрэбныя моцныя супрацоўнікі. Калі будзе па-іншаму, хто туды пойдзе?

Павел Церашковіч: Ні для кога не сакрэт, што ў Беларусі пазвальнялі найлепшых.