Калі з тэрыторыі Беларусі паляцяць ядзерныя ракеты, па кім “прыляціць” у адказ?

Беларусь дадала магчымасць выкарыстання ядзернай зброі да новай версіі сваёй ваеннай дактрыны. А сакратар Савета бяспекі Аляксандр Вальфовіч намякнуў на “мілітарыстычны характар” Польшчы, якая робіць “агрэсіўныя заявы” ў бок Беларусі і “просіць размясціць на сваёй тэрыторыі” ядзерную зброю.

Калі гэтыя навіны не выклікалі ў вас думак пра (тактычны) ядзерны апакаліпсіс, вы чалавек са сталёвымі нервамі. Нервы карэспандэнтаў Еўрарадыё не настолькі моцныя.

Таму мы звярнуліся да эксперта па міжнародным праве НАУ Алеся Рысінскага [імя змененае] з лаканічным, але няпростым пытаннем: калі расійская ракета з ядзерным зарадам вылеціць з Беларусі — па кім прыляціць адказ?

Наш суразмоўнік тлумачыць: міжнароднае права не вызначае мэтазгоднасці і аб'екта ядзернага ўдару “ў адказ”. Такое пытанне лепш паставіць перад экспертамі ваенна-палітычнага ассяродзя. І тлумачыць, што з прававога пункту гледжання варта разгледзець, па-першае, законнасць выкарыстання ядзернай зброі, а па-другое — прававыя наступствы для Беларусі.

Законнасць выкарыстання ядзернай зброі: што б сказаў суд?

—У 1994 годзе Генеральная Асамблея ААН звярнулася да Міжнароднага суда ААН с просьбай даць кансультацыйнае заключэнне па пытанні “Ці пагроза або выкарыстанне ядзернай зброі ў любых абставінах дазволеныя міжнародным правам?”

І 8 ліпеня 1996 года ў адказ на гэты зварот Міжнародны суд ААН даў кансультацыйнае заключэнне ў дачыненні да міжнароднага звычайнага права і дастасавальнасці міжнароднага гуманітарнага права да ядзернай зброі.

І вось што адказаў Міжнародны суд ААН.

Ні ў звычаёвым, ні ў канвенцыйным міжнародным праве няма канкрэтнага дазволу на пагрозу або выкарыстанне ядзернай зброі. Але таксама няма ўсёабдымнай і ўсеагульнай забароны на пагрозу або выкарыстанне ядзернай зброі як такой.

Тым не менш, з улікам цяперашняга стану міжнароднага права і элементаў фактаў, якія ёсць у яго распараджэнні, Суд не можа зрабіць канчатковую выснову, ці будзе пагроза або выкарыстанне ядзернай зброі законнай або незаконнай у крайніх абставінах самаабароны, у якіх само выжыванне дзяржавы было б пад пагрозай.

У гэтым заключэнні ўлічваўся шырокі спектр прававога аналізу і навуковых доказаў, прадстаўленых дзяржавамі. І сёння няма падстаў казаць, што палажэнні міжнароднага права па гэтым пытанні зведалі сур'ёзныя змены, за выключэннем далучэння шэрагу краін да Дамовы пра забарону ядзернай зброі ад 7 ліпеня 2017 года.

На сённяшні дзень толькі 70 краін сталі паўнавартаснымі ўдзельнікамі дадзенай Дамовы, што толькі падкрэслівае высновы Міжнароднага суда ААН пра адсутнасць усеабдымнай і ўсеагульнай забароны на пагрозу або выкарыстанне ядзернай зброі. Беларусь і Расія таксама не з'яўляюцца ўдзельнікамі Дамовы.

Эксперт прыходзіць да высновы, якой вы, напэўна, не чакалі: з пункту гледжання міжнароднага права сёння немагчыма сцвярджаць незаконнасць фактаў пагроз або выкарыстання ядзернай зброі з боку Беларусі або Расіі. Але гэта датычыць толькі сітуацый, якія можна кваліфікаваць, як крайнія абставіны самаабароны, у якіх само выжыванне дзяржавы было б пад пагрозай, дадае спадар Рысінскі.

— Але ў сённяшнім кантэксце таксама немагчыма сцвярджаць наяўнасць такіх абставін, якія маглі б ісці ад любых краін у дачыненні да Беларусі (мабыць, акрамя Расіі), або ў дачыненні да самой Расіі.

Больш за тое, у рэальнасці складана ўявіць умовы, у якіх выкарыстанне такой зброі масавага паражэння магло б адпавядаць прынцыпам міжнароднага гуманітарнага права, якія рэгулююць вядзенне ваенных дзеянняў: правядзенне адрознення, сувымернасць, меры засцярогі і забарона празмернай шкоды або непатрэбных пакут.

Якія аб’екты ў Беларусі могуць стаць мэтай удару ў адказ?

Эксперт нагадвае: проста цяпер Беларусь не з'яўляецца ўдзельніцай якіх-небудзь узброеных канфліктаў, а яе тэрыторыя больш не выкарыстоўваецца для вядзення ваенных дзеянняў.

— Для карэктнай прававой ацэнкі важна разумець, хто непасрэдна выкарыстоўвае ядзерную зброю (аддае загад і выконвае яго).

У найбольш відавочнай сітуацыі, калі такая зброя выкарыстоўваецца Расіяй (на загад яе кіраўніцтва і яе ўзброенымі сіламі) з тэрыторыі Беларусі, такія дзеянні будуць складаць розныя формы акту агрэсіі з боку Беларусі (аддаванне тэрыторыі для акту агрэсіі) і Расіі (бамбаванне тэрыторыі іншай краіны).

У такім выпадку спрацуюць умовы для рэалізацыі палажэнняў артыкула 51 Статута ААН, а менавіта права на індывідуальную ці калектыўную самаабарону.

Вайсковыя аб'екты і камбатанты, якія былі задзейнічаныя ў такой агрэсіі або могуць быць патэнцыйна задзейнічаныя ў наступных атаках, стануць законнымі цэлямі для контрудараў.

Важна падкрэсліць, што шэраг дзяржаў, якія маюць ядзерную зброю, наўпрост заявілі пра магчымасць яе выкарыстання ў якасці меры ў адказ, падчас слуханняў па кансультацыйным заключэнні Міжнароднага суда ААН. Такі падыход распаўсюджваецца і на калектыўную самаабарону, гэта значыць, напрыклад, у адказ на атаку з ужываннем ядзернай зброі супраць Украіны трэція краіны, што ажыццяўляюць калектыўную самаабарону, могуць прымяніць такую зброю для абароны Украіны.

Але наш суразмоўнік нагадвае: і ў такім выпадку гэтыя дзяржавы не вызваляюцца ад абавязанняў прытрымлівацца прынцыпаў міжнароднага гуманітарнага права па вядзенні ваенных дзеянняў.

— Расія і Беларусь будуць несці адказнасць як дзяржавы за "акт агрэсіі", у якой бы форме ён ні быў здзейснены. Усе дзяржавы, якія прымянілі ядзерную зброю ў парушэнне прынцыпаў міжнароднага гуманітарнага права па вядзенні ваенных дзеянняў, будуць несці адказнасць за такія сур'ёзныя парушэнні адпаведных норм канвенцыйнага і звычайнага міжнароднага гуманітарнага права.

Усе найвышэйшыя службовыя асобы дзяржаў, якія ўчынілі вышэйзгаданыя парушэнні, будуць несці крымінальную адказнасць за злачынства агрэсіі і ваенныя злачынствы.