Кожны 8-ы беларус пакутуе ад псіхічнага расстройства

На гэтыя і іншыя пытанні ў інтэрв'ю Еўрарадыё адказаў загадчык кафедры псіхіятрыі Беларускай медыцынскай акадэміі паслядыпломнай адукацыі, доктар медыцынскіх навук, прафесар Раман Еўсігнееў.

Еўрарадыё: Які стан псіхічнага здароўя беларусаў сёння? Колькі ў нас у краіне зарэгістравана людзей з якімі-небудзь псіхічнымі расстройствамі?

Раман Еўсігнееў: Колькасць псіхічных расстройстваў насельніцтва вельмі вялікая. Сапраўдная распаўсюджанасць псіхічных расстройстваў у Беларусі складае, як і ў іншых краінах свету, прыкладна, 12-15%, г.зн. кожны 8-ы чалавек на дадзены момант часу мае тое ці іншае псіхічнае расстройства, якое патрабуе лячэння. А колькасць людзей, якія звяртаюцца па дапамогу, значна адрозніваецца ад гэтых лічбаў. Гэта залежыць ад многіх іншых фактараў — ад стаўлення да псіхіятрыі ў грамадстве, ад даступнасці псіхіятрычных службаў, ад колькасці псіхіятраў.

У Беларусі на ўліку ў псіхіятрычных установах знаходзіцца больш 200 тысяч жыхароў, г.зн. прыкладна 2%. Плюс яшчэ ў наркалагічнай службе нашай краіны таксама знаходзіцца на ўліку больш 200 тысяч жыхароў — гэта людзі, якія пакутуюць ад залежнасцямі ад псіхаактыўных рэчываў.

Як у нас змяняецца колькасць людзей, якія пакутуюць ад псіхічных расстройстваў? Іх становіцца больш ці менш?

Ці расце распаўсюджанасць псіхічных хвароб — сказаць вельмі цяжка, таму што для гэтага неабходна правядзенне адмысловых даследаванняў. Аднак можна выказаць здагадку, што распаўсюджанасць некаторых псіхічных расстройстваў трохі павялічваецца, як гэта заўсёды бывае ў грамадствах пераходнага перыяду. Там, дзе адбываюцца хуткія сацыяльныя зрухі — павялічваецца колькасць расстройстваў, звязаных са стрэсам, трывожных расстройстваў, расстройстваў, якія раней называліся неўрозамі.

Што да распаўсюджанасці цяжкіх псіхічных захворванняў (шызафрэнія, псіхозы, хвароба Альцгеймера і г.д.), яна не змяняецца — ні ў часе, ні ад краіны да краіны. Яна не змяняецца і знаходзіцца на тым жа ўзроўні, што і 10 — 15 гадоў таму. То бок не залежыць ад сацыяльных умоў і г.д.

Людзі сталі часцей звяртацца да псіхіятраў, таму што сталі больш хварэць ці таму што сталі менш баяцца?

І таму што менш страху, і таму што людзі пачынаюць усведамляць каштоўнасць псіхічнага здароўя. Людзі пачынаюць разумець, што наяўнасць псіхічнага захворвання вельмі замінае іх жыццю, адносінам, кар'еры, заробкам і г.д. І таму людзі жадаюць гэта лячыць. Раней на гэта звярталі значна менш увагі. У свядомасці былога савецкага чалавека здароўе — гэта, перш за ўсё, было фізічнае здароўе: сэрца, лёгкія і г.д. А сёння псіхічнае здароўе — неад'емная частка шчаслівага чалавека.

Увага да псіхічнага здароўя ў свеце і ў нашай краіне ўвесь час павялічваецца, а гэта азначае, што псіхіятраў становіцца больш, устаноў становіцца больш, да іх больш звяртаюцца, яны больш выяўляюць захворванняў.

Наколькі вырасла колькасць зваротаў за псіхіятрычнай дапамогай у апошні час?

Я зараз не магу назваць дакладных лічбаў, але колькасць зваротаў за псіхіятрычнай і псіхатэрапеўтычнай дапамогай з года ў год павольна павялічваецца. Не ў велізарнай прапорцыі, але павольна расце.

Якія захворванні больш за ўсё распаўсюджаны ў Беларусі? Ці так гэта ў астатнім свеце, і ці ёсць у нас нейкія свае асаблівасці?

Распаўсюджанасць асноўных псіхічных расстройстваў у розных краінах свету істотна не адрозніваецца. А распаўсюджанасць цяжкіх псіхічных расстройстваў, як я ўжо сказаў (шызафрэніі, эпілепсіі, хваробы Альцгеймера, расстройстваў настрою) прыкладна аднолькавая ў розных краінах свету. Скажам, на шызафрэнію хварэе каля 1% сталага насельніцтва, няхай гэта будзе Аўстралія, Экватарыяльная Афрыка, Беларусь, Расія ці Казахстан.

На што усё ж больш хварэюць беларусы?

Беларусы хварэюць на тыя ж хваробамі, што і астатні свет. Самыя распаўсюджаныя хваробы — гэта так званыя трывожныя, звязаныя са стрэсавым расстройствам. Сюды адносіцца панічнае расстройства, генералізаванае трывожнае расстройства, расстройствы адаптацыі. Расстройствы, якія раней называліся неўратычнымі. На гэтыя расстройствы хварэе прыкладна кожны 10 чалавек у любы момант часу.

Другая група расстройстваў па распаўсюджанасці - гэта дэпрэсіі, паталагічна зніжаны настрой. На іх хварэе прыкладна 5% насельніцтва. Далей па распаўсюджанасці ідуць, верагодна, залежнасці ад розных псіхаактыўных рэчываў, у нашым выпадку — гэта алкагольная залежнасць, ад яе пакутуе 1,5-2% насельніцтва.

Распаўсюджанасць алкагольнай залежнасці ў розных краінах сапраўды адрозніваецца і залежыць ад узроўню спажывання алкаголю. Ёсць краіны з высокім спажываннем, ёсць — з нізкім — там будзе значна менш. Распаўсюджанасць шызафрэніі — каля 1% дарослага насельніцтва. Распаўсюджанасць эпілепсіі — прыкладна 0,5% дарослага насельніцтва. Распаўсюджанасць стану прыдуркаватасці ў пажылых людзей — прыкладна 5% ад агульнай колькасці.

Усе гэтыя захворванні, якія вы назвалі - дэпрэсіі, трывожныя расстройствы, яны ўжо ў такім стане, што чалавеку патрэбна менавіта псіхіятрычная дапамога, а не проста дапамога псіхолага?

Гэта важнае пытанне, і людзі часта не разумеюць, дзе заканчваецца кампетэнцыя псіхіятра і пачынаецца кампетэнцыя псіхолага. Людзі часта задаюць пытанне — а на падставах чаго ставіцца дыягназ псіхічнага расстройства? Чым кіруецца доктар, калі кажа: вось гэты чалавек здаровы, гэта проста рэакцыя на жыццёвую сітуацыю, а гэты чалавек — хворы?

Крытэрыі дыягностыкі псіхічных расстройстваў аднолькавыя ва ўсім свеце. Яны зададзеныя Міжнароднай класіфікацыяй хвароб. Праведзена ўмоўная мяжа, што вось гэта мы будзем лічыць яшчэ нормай, а вось гэта — ужо паталогіяй. І калі стан чалавека адпавядае крытэрыям стану псіхічнага расстройства — гэта значыць, што ён мае патрэбу ў лячэнні. Абавязкова. Не проста ў спагадзе ці падтрымцы, а ў лячэнні — леках, псіхатэрапіі і г.д. Людзі, у якіх дыягназы, якія я пералічыў, маюць патрэбу ў лячэнні.

Людзям можа быць цяжка ад любых іншых прычын. Многа людзей, якія пакутуюць ад сямейных ці сацыяльных канфліктаў. І тады гэта кампетэнцыя псіхолагаў, педагогаў, сацыяльных работнікаў… Але не кампетэнцыя псіхіятра. Псіхіятр не спецыяліст па паляпшэнні жыцця ўсіх людзей.

Пацыент можа чакаць ад псіхіятра толькі таго, што адносіцца да яго кампетэнцыі. Псіхіятр не можа павялічыць яго прыбыткі, палепшыць яго адносіны ці нармалізаваць яго сямейныя сувязі і г.д. Гэта не кампетэнцыя псіхіятра. Кампетэнцыя псіхіятра — гэта ўсё, што знаходзіцца за мяжой здароўя. Псіхіятр — спецыяліст у вобласці распазнавання і лячэння псіхічных расстройстваў.

Часта ў СМІ праскоквае інфармацыя пра праблему суіцыдаў у Беларусі. Ці сапраўды ў нас такая складаная сітуацыя?

Суіцыды — гэта праблема не чыста псіхіятрычная. Гэта велізарная сацыяльная праблема для вельмі вялікай колькасці краін, не толькі для Беларусі. Суіцыды ўносяць шмат жыццяў. У нас ад суіцыду штогод гіне больш за 2,5 тысячы чалавек. Параўнайце, на дарогах у нас за год гіне прыкладна 1200 чалавек. Прычым ад суіцыду гінуць людзі, якія маглі б жыць, бо калі гэты стан распазнаны і аказана дапамога, то чалавек у большасці выпадкаў застаўся б жывы.

Гэта адна з абласцей, дзе псіхіятрыя можа рабіць вялікі ўклад для ўсёй медыцыны і ўсяго грамадства. У Беларусі высокі ўзровень суіцыдаў, але ёсць краіны, дзе ён яшчэ вышэйшы. Напрыклад, у Расіі ўзровень суіцыдаў вышэйшы, чым у Беларусі, у Літве — яшчэ вышэй.

Чаму ў нас і нашых суседзяў высокі ўзровень суіцыдаў?

Таму што гэта пераходнае грамадства. У традыцыйным, грамадстве, якое ўстаялася, не важна якое яно — багатае ці беднае, калі яно ўстаялася, там менш хваляванняў і адпаведна, менш суіцыдаў… У грамадстве пераходным, дзе ўсё змяняецца — каштоўнасці, формы ўласнасці, стыль паводзін, там, вядома, больш канфліктаў, больш трэнняў, больш суіцыдаў.

На ўзровень суіцыдаў вялікі ўплыў аказвае ўзровень спажывання алкаголю. Чым вышэй узровень спажывання алкаголю, тым вышэй узровень суіцыдаў.

Гэта значыць, забіць сябе спрабуюць галоўным чынам людзі, якія злоўжываюць алкаголем?

Зусім не абавязкова. Але чым вышэй узровень спажывання алкаголю, тым большая рызыка… Больш паловы суіцыдаў здзяйсняюцца ў стане ап'янення. Гэта не абавязкова залежныя людзі. Увогуле, гэта вельмі складанае пытанне, як гэта звязана, але цалкам даказана, што крывая ўзроўню спажывання алкаголю і крывая суіцыдальных спроб і завершаных суіцыдаў ідуць побач.

Велізарная розніца суіцыдаў у гарадах і сельскай мясцовасці. У сельскай мясцовасці ўзровень суіцыдаў значна вышэйшы, чым у гарадах. Мабыць, з-за розніцы ва ўзроўні жыцця, сацыяльных умовах і іншым. У тым ліку з-за меншай даступнасці псіхіятрычнай і псіхалагічнай дапамогі ў сельскай мясцовасці.

Тым не менш, можна адзначыць як пазітыўны факт, што 5 гадоў таму узровень суіцыду ў Беларусі быў вышэйшы за 30 чалавек на 100 тысяч, г.зн. гінула тры тысячы чалавек на год. Пакрысе ён ужо пачаў змяншацца. Верагодна, пік ужо пройдзены.

Звычайна за дапамогай да псіхіятра людзі звяртаюцца самі, ці іх прыводзяць сваякі ці іншыя лекары?

Бывае па-рознаму. Калі псіхічнае расстройства лёгкае, то людзі звяртаюцца самі, таму што тады ў чалавека захоўваецца крытыка, ён выдатна разумее, што яму кепска, што ён хворы. І тады ён сам шукае дапамогі. Калі псіхічнае расстройства цяжкае, псіхатычнага ўзроўню, тады ў чалавека губляецца усведамленне хваробы, і ён не лічыць сябе хворым. І тады, вядома, за дапамогай звяртаюцца яго блізкія і асяроддзе. Часам, у такіх выпадках узнікае неабходнасць нядобраахвотнай шпіталізацыі.

У адным з вашых інтэрв'ю вы казалі, што многім людзям, якія лечаць якія-небудзь захворванні ў звычайных паліклініках, насамрэч патрэбна дапамога псіхіятра. Ці так гэта і чаму?

Так, гэта яшчэ адна праблема. Вельмі вялікая колькасць людзей з псіхічнымі расстройствамі ходзяць па ўстановах агульнай аховы здароўя - па агульных паліклініках, стацыянарах... Чаму? Таму што агульная дапамога нашмат больш даступная. Дапусцім, у чалавека парушыўся сон, ён кепска спіць. Пагадзіцеся, што яму значна прасцей звярнуцца ў паліклініку па месцы жыхарства, але ён не пойдзе ў псіхіятрычны дыспансер з такой скаргай.

Сярод пацыентаў паліклінік, кожны 7-ы (адсоткаў 15) — гэта чалавек з псіхічным расстройствам. Справа ў тым, што псіхічныя расстройствы могуць праяўляцца цялеснымі сімптомамі — слабасцю, млявасцю, болямі, кепскім сном і апетытам, галавакружэннем і г.д. І тады чалавек шукае дапамогі ў агульнай медыцыне, ён звяртаецца да тэрапеўта, неўрапатолага і г.д.

Бяда ў тым, што ў агульнай медыцыне гэтых хворых абследуюць, але ніякіх цялесных тлумачэнняў таму, што адбываецца не знаходзяць. У аднаго баліць сэрца, напрыклад. Яму запісваюць кардыёграму — там усё звычайна, а сэрца працягвае балець. Гэта можа быць сімптом дэпрэсіі.

І, на жаль, у агульнай медыцыне, не толькі ў нашай краіне, але і ва ўсіх постсавецкіх краінах, а гадоў 15-20 таму наогул ва ўсіх краінах свету гэта вельмі дрэнна выяўлялася ў агульнай дапамозе. Таму што ўрач-тэрапеўт арыентаваны на пошук саматычных — цялесных сімптомаў. І вось гэта вялікая праблема, каб урачы-псіхіятры паступова прыходзілі працаваць у агульную медыцыну. Каб яны былі даступныя ў агульных паліклініках.

Асабліва шмат людзей з нераспазнанымі псіхічнымі расстройствамі сярод тых, хто многа і часта звяртаецца за дапамогай у агульнамедыцынскія ўстановы. Гэта значыць, калі адабраць гэтыя самыя тоўстыя карткі, дзе чалавек 30 раз у год прыходзіць у паліклініку, там будзе палова людзей з нераспазнанымі псіхічнымі расстройствамі.

Ці палепшылася псіхалагічная адукаванасць беларусаў у апошні час? Раней жудасна ўсяго гэтага баяліся. Нават калі ты да псіхолага пайшоў, тое ўсё - ужо значыць з галавой не ўсё ў парадку… А ўжо калі да псіхіятра…

Тут два моманты, першы — узровень падрыхтаванасці, адукаванасці, дасведчанасці ў гэтым. І другі — боязь псіхіятра. Што да першага, вядома, дасведчанасць расце ва ўсім свеце, у тым ліку і ў нашай краіне. Пра гэта часцей сталі пісаць, казаць, колькасць псіхіятраў павялічваецца. Насельніцтва гарадоў, вядома, нашмат больш ведае пра псіхічныя расстройствы.

Асабліва гэтым цікавяцца людзі больш сацыяльна паспяховыя, людзі, якія больш зарабляюць, больш працуюць, якія займаюцца больш кваліфікаванай працай, больш адукаваныя. Яны больш гэтым цікавяцца, таму што патрабаванні да іх псіхічнага здароўя вышэй. Людзі з ніжэйшым узроўнем адукацыі цікавяцца гэтым менш. Але ў цэлым, вядома, адукаванасць насельніцтва павялічваецца.

А як змяняецца стаўленне да псіхіятраў?

Зрухі ёсць, але яны пакуль не такія вялікія, як хацелася б. Такая ж тэндэнцыя ёсць ва ўсім свеце. Псіхіятраў асцерагаліся не толькі ў Савецкім Саюзе. Яшчэ гадоў 20-30 таму сапраўды гэтак жа яго баяліся і ў іншых краінах. У Савецкім Саюзе асцерагаліся, што гэта будзе сацыяльнае кляймо і г.д. У краінах захаду асцерагаліся, што гэта будзе кляймо ў вачах асяроддзя. Яны баяліся не фармальнага ўліку, але асуджэння асяроддзя.

Страх гэты паступова памяншаецца, і гэтаму спрыяе тое, што ў Беларусі з 1999 году псіхіятрычная дапамога рэгламентуецца Законам. Закон "Пра псіхіятрычную дапамогу і правы грамадзян пры яе аказанні" адзіны, абавязковы і празрысты.

Страх памяншаецца, але, вядома, хацелася б, каб ён памяншаўся хутчэй. У эканамічна развітых заходніх краінах страху ўжо вельмі мала. У нас гэты працэс таксама ідзе, як і ў Расіі, і ў іншых суседніх краінах, але ідзе, вядома, павольней.

У людзей засталося яшчэ шмат старых, з савецкіх часоў, забабонаў, прадузятасцяў, поглядаў. Гэта ўсё мае вельмі вялікую інерцыю. Патрэбныя гады, пакуль зменяцца погляды. Гэты страх вельмі моцна тармозіць зварот за дапамогай. Ён памяншаецца, але не так хутка, як хацелася б.