Курэйчык: “Беларускія рэжысёры ўжо закапалі 20-30 мільёнаў долараў”

Што замінае беларускаму кіно прабіцца на расійскі рынак? Пра тое, як палітыка ўплывае на культуру, Еўрарадыё гутарыла з вядомым сцэнарыстам і драматургам Андрэем Курэйчыкам.

Еўрарадыё: Ці залежыць культура ад палітыкі? У нашых тэатрах скардзяцца, што афіцыйныя ўказы замінаюць пастаноўцы спектакляў… Міністэрства культуры падняло колькасць абавязковых спектакляў, якія павінен паказаць тэатр. І калі для Купалаўскага гэта па сілах, то, напрыклад, для лялечнага сыграць 280 спектакляў на год – нерэальна. Гэта ўжо атрымліваецца не мастацтва, а станок нейкі… І гэта толькі адзін прыклад.

Курэйчык: Ёсць у нас перагібы ў рэгуляванні культуры з боку дзяржавы, гэта праўда. Тэатрам і іншым культурным установам трэба даваць аўтаномію, трэба, каб яны самі фармавалі свае планы, самі знаходзілі варыянты існавання. У еўрапейскай мадэлі дзяржава ў прынцыпе непасрэдна не ўмешваецца ў дзейнасць устаноў культуры. Рэгуляванне адбываецца праз апякунскія саветы, у якія ўваходзяць і прадстаўнікі дзяржавы, і прадстаўнікі грамадскасці, розныя дзеячы культуры, мецэнаты і г.д.

Такі савет, абмяркоўваючы план, прадстаўлены дырэктарам ці мастацкім кіраўніком тэатра, прымае рашэнне, колькі павінна быць спектакляў, якія яны мусяць быць, колькі яны павінны каштаваць і г.д. Мне здаецца, гэта больш эфектыўная мадэль.

У такім разе, ці павінен міністр культуры быць былым мастаком, паэтам, рэжысёрам? Ці дастаткова быць проста чыноўнікам?

Не, не абавязкова гэта павінен быць былы дзеяч культуры, хоць і пажадана, каб міністр культуры хаця б любіў айчынную культуру і мастацтва. Як, напрыклад, міністр абароны – гэта не абавязкова генерал. І ў многіх заходніх еўрапейскіх краінах міністр абароны – гэты грамадзянская асоба, а ў Іспаніі – гэта наогул жанчына, якая, як толькі стала міністрам абароны, зацяжарала, і гэта было вельмі смешна на фоне ўсіх генералаў.

Самая галоўная задача Міністэрства культуры – здабываць грошы на культуру з бюджэту, прасіць як мага больш, даваць як мага больш і г.д. А вось размяркоўваць іх павінны ўжо прафесіяналы. У нас такой сістэмы няма, усё адбываецца па чынавенскай вертыкалі, якая ўбудаваная ў кожнае сяло. З-за гэтага вялікія грошы расходуюцца неэфектыўна – на жахлівыя пастаноўкі, на зусім нікому не патрэбныя рамонты, а не на людзей. У выніку акцёры атрымліваюць жабрацкую зарплату, добрых пастановак вельмі мала, а грошы кудысьці закапаныя. 

Існуе праграма "купляй беларускае". Гэта таксама замінае тэатрам – замест таго, каб думаць, як лепш увасобіць у жыццё сваю задуму, мастак думае, як бы гэта зрабіць, каб з беларускіх матэрыялаў…

Маразм бывае ва ўсім. Наогул, гэта лагічна, калі мы максімальна сябе забяспечваем. Іншая рэч, што нам закрываюць магчымасць выбару. У выніку, усё робіцца толькі горш. Людзям трэба даваць звычайны выбар і падтрымліваць пры гэтым айчыннага вытворцу, вось і ўсё. 

Якія яшчэ ёсць негатыўныя прыклады, дзе палітыка ўмешваецца ў мастацтва? 

Для мяне самае негатыўнае – гэтыя канцэрты, якія выкарыстоўваюць культурных дзеячаў у мэтах палітычных кампаній. Я гэтага не люблю і не разумею. Першым чынам, гэта тычыцца музыкаў, але не толькі.

Іншы варыянт – гэта кадравыя рашэнні. Аказваецца, каб стаць дырэктарам ці мастацкім кіраўніком тэатра, цябе чамусьці павінны ўзгадніць у Адміністрацыі прэзідэнта. Мабыць, там працуюць вялікія знаўцы тэатра… Такое адчуванне, што рэжысёр тэатра – гэта дырэктар заводу, усё адбываецца па адной і той жа мадэлі. Гэта, вядома, няправільна.

Можа быць, які-небудзь пазітыўны прыклад узгадаеце?

Заходнія калегі вельмі зайздросцяць таму, што тут дзяржава цалкам фінансуе шматлікія ўстановы культуры. Нават брытанскія тэатры (Royal Shakespeare Company ці Covent Garden) вымушаныя шукаць спонсараў, вымушаныя прасіць гранты ў розных арганізацый, вельмі складаным чынам фармаваць свой бюджэт, яны пакутуюць, у іх велізарны штат людзей, якія займаюцца толькі адной справай – выпрошваюць грошы. 

А тут людзі прыйшлі, прынеслі бюджэт, ім падпісалі і пералічылі. Гэта рэдкі прыклад шчодрасці. Ён, вядома, савецкі, але для заходніх людзей – гэта проста неверагодна. Там дзяржава ў такіх аб'ёмах не займаецца прамым фінансаваннем культуры.

Іншае пытанне – ці хапае гэтых грошай? Многім акцёрам даводзіцца здымацца ў рэкламах, каб пракарміць сябе…

Ну а што рабіць? Зарплата ў тэатры сапраўды такая ж, як у сярэднім па краіне. А ў параўнанні з еўрапейскімі заробкамі – яна жабрацкая. Таму, вядома, усе, хто можа дзесьці падзарабляць – падзарабляюць. Але важны сам факт, што іх зарплата не залежыць ад таго, ці мелі тэатры зборы, атрымалі яны прыбытак ці не… На Захадзе – не атрымаў прыбытак – застанься наогул без зарплаты, сыходзь. А тут людзям плацяць усё адно. Вось ідзе рэканструкцыя тэатра, спектаклі не іграюцца, а зарплату людзі атрымліваюць. Тут ёсць пэўны сацыяльны плюс.

Якое кіно ў нас у Беларусі ніколі не знімуць? Напрыклад, вы хацелі зняць фільм "Хакейная Адысея" на "Беларусьфільме", вам адмовілі. Чаму?

Я планаваў зняць прыбытковы праект…  Падумаў – панабудавалі ўсюды гэтыя палацы, а гэта ж выдатныя дэкарацыі! У нас куча заўзятараў, вядомыя хакеісты, якія гуляюць у НХЛ. Акрамя таго, гэта гульня папулярная не толькі ў Беларусі, але і ў Расіі. Чаму гэта ўсё бясплатна не выкарыстоўваць, тым больш, у нас будзе яшчэ чэмпіянат свету ў бліжэйшай будучыні? Чаму б пад гэта ўсё не зняць кіно? З аднаго боку, яно хоць неяк магло апраўдаць будаўніцтва гэтых палацаў, а з іншай – магло мець прамы выхад на расійскі рынак. Але там такая кланавая структура, па маіх адчуваннях, трошкі секта… На "Беларусьфільм" не прынята пускаць чужых людзей… Вось і не пусцілі. Ну і добра, я да гэтага стаўлюся спакойна. Не жадаеце тут здымаць кіно, ну буду з расіянамі працаваць.

Так, у нас складаныя ўмовы для развіцця культуры, але з іншага боку, можа, яны як раз ідэальныя для развіцця контркультуры? Магчыма, толькі ў такіх умовах ствараецца штосьці годнае? А там дзе куча рэсурсаў – робяць "тупыя" галівудскія фільмы…

Не, гэта проста розныя віды. У любой краіне ёсць праслойка інтэлектуалаў, якая ніколі не глядзіць такія фільмы. Нават у вельмі багатых краінах – у Аўстрыі, Швейцарыі, Амерыцы ёсць людзі, якія заўсёды будуць глядзець Бергмана, Таркоўскага і вельмі добрае фестывальнае кіно. У любых, нават вельмі бедных краінах, – у Індыі ці ў Афрыцы – ёсць праслойка, якая будзе заўсёды глядзець галівудскія фільмы, таму што ў іх вельмі цяжкае жыццё, ім проста хочацца прыйсці ў кінатэатр адпачыць. Таму тут няма ніякай залежнасці ад дабрабыту краіны ці палітычнай сітуацыі.

Што да контркультуры… Яна ў нейкім выглядзе ў нас існуе. Я, шчыра кажучы, не заўсёды разумею мэты, таму што для мяне такая культура становіцца занадта залежнай ад палітыкі. А такая цесная сувязь палітыкі і культуры не заўсёды станоўча ўплывае на культуру. Для палітыкі так, гэта можа быць карысна – больш людзей даведаюцца пра тое, якое цяжкае ў нас жыццё, з'явяцца новыя гледачы, якія выяўляюць сваю палітычную волю. Але для культуры гэта не заўсёды добра.

Мне больш падабаецца той падыход да культуры, які быў у СССР. Нібыта, абсалютна таталітарная краіна, жахліва душыла правы чалавека, і, тым не менш, гэта была краіна неверагоднага росквіту тэатральнага мастацтва. Людзі навучыліся выкарыстоўваць гэту сістэму. Станіслаўскі, Любімаў, Захараў – усе яны здзекаваліся з сістэмы, іранізавалі, стваралі антысавецкія творы мастацтва, да якіх фармальна немагчыма было прычапіцца. І мы ўсе іх любім дагэтуль.

А ў нашых умовах штосьці такое ствараецца?

Вядома, многія рэжысёры – і Пінігін, і Кавальчык, і нават рэжысёры абласных тэатраў ставяць спектаклі, у якіх я адчуваю ўнутраную свабоду мастака, свабоду выбару, іронію над сітуацыяй. Проста гэта яшчэ не так моцна і таленавіта, як гэта было ў савецкія часы. Тады стваралі людзі-монстры, геніі – па-іншаму іх назваць нельга. У нас, вядома, усё адно ўзровень ніжэйшы. Але гэтыя парасткі ёсць.

А як вы ставіцеся да таго, што робіць Свабодны тэатр?

Ну, вось гэта тое, што я назваў "палітычная барацьба", гэта проста праца ў бок выразнага, яснага апанавання ўладзе. Гэта сапраўдная апазіцыя. Для мяне гэта больш палітыка, чым мастацтва. Усе артыкулы, якія я чытаю пра Свабодны тэатр, і меркаванні, якія чую: гэта "барацьбіты з Лукашэнка", ніхто не разважае пра спектаклі... Я лічу, яны павінны на яго маліцца. Гэта чалавек, які арганізаваў ім усе гастролі ў свеце. 

А што вы скажаце пра апошні “Лістапад”?

Я заспеў самы яго пачатак, потым з'ехаў у Францыю. У фестываля вельмі складаная гісторыя. Людзей, якія сапраўды могуць прыцягнуць моцныя карціны, з такім аўтарытэтам, каб вялікія рэжысёры аддалі на фестываль свае лепшыя фільмы, у нас, напэўна, няма. Цяпер гэты фестываль трансфармуецца, з'явілася новая каманда арганізатараў, новыя правілы, журы… Зразумела, што гэта свайго роду "транзішн" ад савецка-настальгічнага фестывалю, якім быў "Лістапад" усе гэтыя гады, да еўрапеізаванай фестывальнай формы. Але таксама зразумела, што ён яшчэ не стаў еўрапейскім фестывалем.

Але магчыма стане?

Так, калі ў нас пачнуць здымаць кіно, нам пакуль асабліва няма чаго на ім паказаць.

Ці прыносіць наша кіно прыбытак?

Нічога не прыносіць. Колькі траціцца, столькі, фактычна, і закопваецца. Шкада, таму што ў нас небагатая краіна, а мы два мільёны долараў, на якія можна лякарню пабудаваць, закопваем, ды яшчэ і не на вельмі добрае кіно, якое не прыносіць ні грошай, ні фестывальных прызоў.

І на расійскі рынак нашы фільмы таксама не прабіваюцца?

Не, на расійскі рынак мы пакуль прабіцца не можам. Першая прычына – гэта якасць фільмаў. На расійскім рынку вельмі моцная канкурэнцыя. Там вырабляецца каля ста фільмаў за год. І нават калі 80 з іх – дрэнныя, то 20 – моцныя. Канкураваць з імі ў нас не атрымліваецца. А другое – у нас проста не ўмеюць рабіць бізнэс. Наша кінастудыя – гэта абсалютна савецкі варыянт дзяржпрадпрыемства.

Напрыклад, на фільм "Масакра" выдаткавалі два мільёны долараў, а рэкламны бюджэт складае 10 тысяч долараў. Якую рэкламу можна арганізаваць фільму на 10 тысяч? Калі расійскія пракатчыкі бачаць такія бюджэты, яны круцяць пальцам ля скроні і кажуць: "Вы лепш дома ў сябе яго пакажыце, самі паглядзіце, самі парадуйцеся".

Мне здаецца, што пакуль гэта не ператворыцца ў бізнэс, нічога не зменіцца – будзе закопвацца мільён за мільёнам. Яны ўжо, напэўна, мільёнаў 20-30 закапалі. І гэтых фільмаў мы не бачылі і не ведаем. На Захадзе пасля першага ж такога правалу цябе б звольнілі, а ў нас дырэктары студый працягваюць спакойна працаваць. "Ну мільён… Дайце яшчэ адзін, прабачце, што я той закапаў, дайце наступны". Вось такая ў нас логіка. І даюць, што дзіўна.

Мы на пачатку казалі пра тое, як уплывае палітыка на культуру, а наадварот – як культура ўплывае на палітыку?

Павінна, па ідэі. Але ў нас абсалютна ніяк не ўплывае. Усе гэтыя канцэрты "за" і канцэрты "супраць", яны ні на што не ўплываюць. У нас няма цывілізаванага палітычнага поля, гэта ўсё "Дзікі Захад", дзе правілы навязаныя зверху, і ў гэтых правілах няма месца ніякаму плюралізму.

Цяпер правільная пазіцыя для культуры і мастацтва – гэта фіксаваць тое, што адбываецца, адлюстроўваць як люстэрка. У палітыку ўключацца небяспечна. Таму што пачынаеш дзяліць свайго гледача – вось гэты глядач правільны, а гэты – няправільны. Так рабіць нельга! У тэатр прыходзяць усе – і атэісты і вернікі, і левыя і правыя, і зялёныя і чырвоныя… Усе павінны сесці і атрымаць нейкае ачышчэнне ад спектакля, катарсіс. Вось тады гэта мастацтва. Калі пачынаецца дзяленне, а яно пачынаецца, – гэта не правільна.

Але ў нас усюды ёсць такое дзяленне – ёсць афіцыйны саюз пісьменнікаў і неафіцыйны, у астатніх сферах тое ж самае. Атрымліваецца, нібыта, як дзве краіны… 

Так, гэта нейкае вар'яцтва – паралельныя светы, у якіх мы жывём, і не можам дастукацца. І што самае жудаснае – усе задаволеныя. Улада задаволеная, што ёсць нейкае гета, дзе пасвяцца ўсе гэтыя незадаволеныя. Незадаволеныя клянуць уладу, але ніяк не жадаюць дамаўляцца з астатнімі.

Вы ў сваіх інтэрв'ю часта даволі крытычна выказваецеся у бок улады… За што ўлада вас церпіць?

Яна мяне не церпіць, таму што акрамя чвэрці стаўкі выкладчыка я не працую ні на адной афіцыйнай пасадзе ў гэтай краіне. Я ніколі ні ў каго не прасіў грошай. Я ўсё зарабляю сваёй пісьменніцкай працай – на 99% – гэта ў Расіі і ва Ўкраіне, дзе ідуць мае п'есы. Я ні ад каго не залежу, мне абсалютна напляваць на іх меркаванне, таму што ў мяне ёсць сваё. Я думаю, калі б я дзесьці афіцыйна працаваў, мяне б ужо звольнілі.

Але, нягледзячы на тое, што вы зарабляеце ў Расіі, жывеце-та вы ўсё адно тут…

Так, я беларус, я жыву ў Беларусі, у мяне тут сям'я, тут маё гняздо, мне тут добра пішацца. Я люблю гэту краіну. Я шмат разоў мог пераехаць і ў Амерыку, і ў Расію, але пакуль не пераехаў. У мяне ўсё ж ёсць нейкая ўнутраная надзея на тое, што стане лепш.

У СССР быў такі жанр як сацрэалізм, потым пачалі казаць, што гэта ўсё глупства. А ў нас сёння ён пачаў зноў развівацца ці не? 

Я думаю, амаль не. Як ні круці, у Савецкім Саюзе была жалезная заслона, а сёння мы можам пайсці і паглядзець "Гары Потара", па тэлевізары паказваюць расійскія серыялы... У гэтай канкурэнцыі немагчыма рабіць ніякі сацрэалізм. Ну, за выключэннем вайсковага. Але яго і ў Расіі гэтак жа здымаюць. Гэта проста такая мода.

Усё такі, культура развіваецца дзякуючы нечаму ці насуперак?

Культура развіваецца таленавітымі людзьмі. Проста ва ўмовах ціску культура набывае іншыя формы. Можа быць, цікавейшыя. Не было б Сталіна – не было б «Майстра і Маргарыты», мы гэта разумеем.