"Мы разумелі, што ён ідзе абараніць нас і краіну". Украінцы пра загінулых дзяцей

18 чэрвеня ва Украіне быў Дзень бацькі. Але не ўсе ўкраінскія бацькі атрымалі віншаванні. Не да ўсіх у госці зайшлі сыны ці дочкі, не ўсім пазванілі па тэлефоне. Таму што вайна з Расіяй працягваецца і вораг забірае ў бацькоў самае дарагое — дзяцей. Hromadske сабрала гісторыі мужчын, якія страцілі сыноў на вайне. Яны расказваюць, як выхоўвалі герояў і як перажываюць страту.

“Гэта — яго час, гэта — яго Рэвалюцыя”

Тарас Ратушны, бацька выведніка 93 АМБр "Халодны Яр" і кіеўскага грамадскага актывіста Рамана Ратушнага, які загінуў 9 чэрвеня 2022 года пад Ізюмам у Харкаўскай вобласці.

— Ці справіўся я з выхаваннем сына... Я не думаю, што мой адказ будзе сцвярджальным. Больш за тое, чым далей, тым больш сумневаў у гэтым.

Гены генамі, але больш істотна за сям'ю — светапогляд і характар Рамана сфармавала грамада, пабрацімы і, уласна, грамадства, у якім ён вельмі рана знайшоў сваю ролю, сваё месца і пакліканне. Раман інтуітыўна і вельмі ўдала падбіраў людзей у круг зносін, а таксама арыенціры на развіццё, складаючы свой уласны жыццёвы план.

— Рома мог загінуць шмат разоў яшчэ да пачатку вайны. Мог зрабіцца "мёртвым маладым чалавекам без 50 тысяч долараў", як яму абяцалі перагаворшчыкі ад рэйдары ў Пратасавым Яры. Меў усе шанцы быць у спісах Нябеснай Сотні. Мог памерці немаўляткам. Я памятаю, як лічыў крокі вакол рэанімацыі, адганяючы думкі пра гэта. Ён з нараджэння балансаваў на гэтай мяжы, такое не магло не адбіцца на фармаванні яго асобы.

У дзяцінстве Рома быў у цені старэйшага брата. Ён быў яго абаронцам. А Рома, як хвосцік, без брата адчуваў сябе некамфортна. Але ў той жа час з самага ранняга ўзросту адчуваў сваю індывідуальнасць. І заўсёды даваў разумець, што яго не варта мераць адной меркай з іншымі.

Аднойчы я жартам назваў іх панкамі. Старэйшы сын ужо пераймаў гэтую субкультуру, а Рома побач з ім таксама выглядаў вельмі экстравагантна, асабліва. Ён пакрыўдзіўся і спытаў: "А хто сказаў, што я панк? Я не панк". Ён увесь час падкрэсліваў сваю асаблівасць. Да дэталяў прадумваў свой імідж, прычоску, уборы.

— У нашым жыцці быў вельмі складаны перыяд. Балючы і для дзяцей, і для мяне. Перыяд, калі я не мог з імі мець зносін, а мог толькі назіраць, як яны развіваюцца, ходзяць у дзіцячы сад, у школу. Калі паўнавартаснае зносіны канчаткова вярнулася, Роме было дзесяць.

А гэта ўжо падлеткавыя гады, бунтарскія. Але бунтарства ў Рамана было заўсёды, гэта можна было ўбачыць і на Майдане. Ён быў удзельнікам падзей, якія зрабіліся прычынай Рэвалюцыі годнасці. Хоць Раман быў яшчэ школьнікам, але не выпадкова апынуўся сярод студэнтаў, якіх збіў "Беркут" 30 лістапада. Ён быў там з першых гадзін пратэсту і зрабіўся адным з яго лідараў.

Як бацька я разумеў, што ёсць рэчы, якія не змагу паўплываць. Да Рэвалюцыі ў нас былі размовы пра бяспеку, што варта рабіць, а што — не. Калі пачалася Рэвалюцыя годнасці, я ўвесь час бачыў сына на Майдане. Часам мы хадзілі ёсць ці піць каву, проста размаўлялі. Мяне зусім не здзіўляла, што Раман там з галавой, з рукамі і нагамі, бо я ў яго ўзросце прыкладна такі ж досвед меў, калі была Рэвалюцыя на граніце.

— Рамана гэта шчыра цікавіла. Ён бачыў у гэтым родную стыхію. Але потым, калі пачалося абвастрэнне... Я памятаю гэтыя барыкады на Грушэўскага, якія яшчэ не гарэлі. Гэта былі аўтобусы, а за імі — "беркутаўцы". З іншага боку — удзельнікі пратэсту. І там я ўбачыў Рамана, пазнаў па вопратцы. Адарваў яго на секунду — сын быў трохі незадаволены, што тата ўмешваецца і так яго "спаліў".

У нас была кароткая размова, што гэта ўжо іншы ўзровень небяспекі і ён павінен усведамляць пагрозы. Раман адказаў, што ведае, што робіць. І я ў гэты момант зразумеў: мой спіс парадаў вычарпаўся. Бо мой досвед сапраўды неадпаведны. Таму што гэта яго час, яго пакаленне, яго Рэвалюцыя, у якой я перадусім — іншы назіральнік і нясмелы тата.

Потым мы сустрэліся і ўсе абмеркавалі, дамовіліся, што ён будзе званіць па тэлефоне і паведамляць, дзе знаходзіцца. Аднойчы я ўключыў тэлевізар у гасцёўні, там нейкая трансляцыя пачалася, але нічога асаблівага. Раман патэлефанаваў, сказаў, што ўсё нармальна, ідзе з хлопцамі ў метро.

Я паклаў слухаўку і пачуў яго голас, але ўжо ў трансляцыі па тэлебачанні. Сын казаў, што стаіць перад "украінскім домам", дзе заселі "беркутаўцы", а яны цяпер будуць іх выганяць. Гэта значыць, Рома выконваў нашы дамоўленасці і свае абавязацельствы, але ўсё роўна рабіў усё па-свойму. У той момант я ўжо пачаў разумець, што яго план сапраўды лепшы за любыя іншыя.

Гэтак жа і з пачаткам поўнамаштабнай вайны. Ён ні ў кога нічога не пытаўся. Першыя дні яго займала толькі адно пытанне — дзе ўзяць зброю.

Я неяк адганяў ад сябе думкі, што Рома можа не вярнуцца з вайны... Мне толькі адно незразумела: як здарылася, што дзеці наперад бацькоў лезуць у самыя гарачыя месцы, як мы давялі да такой сітуацыі?

Я ведаю, што Раман рэалізаваў свой план, хай і на такім кароткім часовым адрэзку... Балюча думаць пра тое, як бы ён раскрыўся пасля нашай перамогі, кім мог бы зрабіцца і што мог бы ажыццявіць... Якімі б бачыў горад, краіну і ўсіх нас.

— Наўрад ці я магу нешта раіць іншым, таму што няма страт, якія можна было б вымераць пад адну лінейку... Але я б мог параіць штодня знаходзіць частку таго чалавека ў сабе, прымяраць на сябе і прыслухоўвацца, што ўнутры гучыць, рэзаніруе. Гэта будзе іх працягам. Гэта найменшае, што мы можам ім аддаць, аддзячыць такім чынам. Завяршыць тое, што не паспелі нашы загінулыя, можам толькі мы, пакуль жывыя.

“Ён любіў людзей і Украіну. Гэтым жыў і за гэта загінуў”

Рыгор Капусцінскі, бацька Васіля-Якава Капусцінскага, які загінуў 2 лютага 2023 года падчас выканання баявога задання паблізу горада Крэменная Луганскай вобласці.

— Ведаеце, дзіця мы выхоўваем з нараджэння. Гэта не адбываецца за адзін дзень, гэта працяглы працэс. Дзіцяці трэба дзякаваць за ўсё, нават за тое, што руку падняў або крок зрабіў, хваліць, размаўляць і тлумачыць.

У нас не было нейкага спецыяльнага выхаваўчага працэсу, але мы заўсёды снедалі, абедалі і вячэралі разам, і за сталом адбываліся важныя размовы... Мы заўсёды гаварылі на роўных, у кожнага свая задача — хто на працу, хто ў школу, хто маме дапамагчы. Так дзеці раслі, прымалі самастойныя рашэнні. Вядома, пэўныя рэчы мы тлумачылі і сёе-тое кропкава вучылі, не без таго.

— Часам мы казалі што-небудзь Васілю зрабіць, а ён не толькі гэта выконваў, але і дапаўняў. Не было такога, што хацеў быць падобным на нас. Цягнуўся да старэйшых, але заўсёды імкнуўся да большага. А ніколі яшчэ не аддзяляўся ад праблем сям'і, мы ўсе былі разам. Васіль заўсёды праяўляў такую мудрасць, што і людзі дзівіліся.

— Думаю, з мяне і з дзядоў ён браў прыклад мужчыны і на гэтым рос. А з гадоў 15 паводзіў сябе як дарослы, і я зразумеў, што гэта ўжо мы, бацькі, павінны браць прыклад з яго. Васіль сам усё здабываў, думаў, куды хоча паступіць.

Васіль меў нейкую прыродную здольнасць. Вось як мастак мае талент да малявання, ён гэтак жа любіў людзей. Заўсёды знаходзіў з імі агульную мову, шмат чым займаўся, і мы яго падтрымлівалі. Ну а як інакш? У дзіцяці ўсё атрымліваецца, а мы павінны ў чымсьці пярэчыць? Вядома, падтрымлівалі і ганарыліся ім.

— Калі пачалася поўнамаштабная вайна, сыну было 24 гады, ён ужо працаваў, быў сфармаванай асобай. Меў свае погляды на жыццё, бачыў краіну і тое, якой яна павінна быць у будучыні. У лютым 2022 года пайшоў у ваенкамат. Там былі чэргі, а ў яго яшчэ не завершаная магістратура — заставалася два месяцы. Яму сказалі ісці вучыцца.

Пакуль завяршаў вучобу, валанцёрыў, дапамагаў сябрам і знаёмым. Паколькі займаўся боксам, бегам, турыстычнай арыентоўкай, то быў фізічна падрыхтаваны і матываваны.

У траўні пачаў хадзіць на стральбу, але адбыўся прыкры выпадак — расцягнуў калена. Наступныя паўгода трэба было лячыцца. А пасля гэтага сказаў, што ідзе ваяваць — падахвоціўся пайсці ў 95-ю дэсантна-штурмавую брыгаду.

Мы, як і ўсе, хто адпраўляе родных на фронт, хваляваліся, але ведалі, што ён інакш паступіць не мог. Разумелі, што нехта павінен ісці. Васіль не з тых, хто хаваўся б. Ведаў, што трэба. Ён любіў людзей і Украіну. Гэтым жыў, дыхаў і за гэта загінуў.

— Гэта непапраўнае гора, не павінны бацькі хаваць сваіх дзяцей. Я не ведаю, што казаць іншым бацькам, якія страцілі дзяцей. Але мы ўдзячныя Богу, што ён быў нашым сынам, а мы былі яго бацькамі.

“Мы разумелі, што ён ідзе абараніць нас і краіну. І ён гэта зрабіў”

Васіль Бенчак, бацька добраахвотніка і грамадскага актывіста Віталя Бенчака, які загінуў 1 кастрычніка 2022 года паблізу вёскі Церны Данецкай вобласці.

— Калі Віталь ішоў на вайну, мы разумелі, што ён робіць гэта не дзеля сябе, ідзе абараніць нас і краіну. І ён гэта зрабіў. Я вельмі ганаруся сваім сынам.

— Віталь быў вельмі добрым і справядлівым. Заўсёды паказваў сваім прыкладам, што важна выконваць абяцанні і трымаць слова. Мы прывучалі дзяцей да працы і адказнасці.

У нашай сям'і адзін дзед быў рэпрэсаваны, другі ўдзельнічаў у Першай сусветнай вайне, так што Віталь ведаў усе гэтыя гісторыі і на гэтым выхоўваўся.

Да трох гадоў, пакуль у садок не пайшоў, Віталя больш бабуля выхоўвала. Яго рэлігійнасць — гэта таксама, думаю, яе ўплыў: ён не прапускаў ніводнай нядзельнай службы з часоў студэнцтва. Нават калі быў на фронце, званіў па тэлефоне жонцы, каб паслухаць службу, а пабрацімы называлі яго "Капелан". Яго дэвіз быў такі: "Бог і Украіна — вышэйшыя за ўсё. Як адзін Бог на небе, так адна Украіна на зямлі".

— Але я стараўся бавіць з ім шмат часу ў дзяцінстве. Мы ў горы ездзілі. А потым я яго аддаў у гурток турыстычна-патрыятычнага кірунку. І ён вельмі прасякнуўся гэтым. Ездзіў па гарах Рахаўшчыны, быў актыўным у грамадскім жыцці нашага раёна, пастаянна арганізоўваў людзей вакол сябе.

Віталь, шчыра кажучы, не вельмі дзяліўся са мной сваімі рашэннямі, не тлумачыў, чаму і навошта гэта робіць. Мог раіцца са мной, але заўсёды быў упэўнены ў сваіх намерах. Нават юнаком.

Сын заўсёды хацеў быць ваенным, марыў паступіць у ваеннае вучылішча. Раіўся са мной як дзіця з бацькам. Я яму пярэчыць не мог, бо калі б сказаў "не", то мог бы пакрыўдзіць, а я адчуваў бы віну. Але ён не змог паступіць у вучылішча з першага разу. Добра здаў экзамены, але калі бег крос, адзін хлопчык упаў, і Віталь дапамог яму дайсці. Праз гэта яны крыху не ўклаліся ў час. Ён тады вельмі знерваваўся, у роспачы быў. Але я таксама паступіў не з першага разу. Таму сказаў, што так бывае, жыццё на гэтым не канчаецца.

Урэшце ён свайго дамогся, зрабіўся вайскоўцам. Актыўна ўдзельнічаў у Аранжавай рэвалюцыі і Рэвалюцыі годнасці. Потым пайшоў добраахвотнікам на фронт. Не казаў мне, што плануе, але асцярожна рыхтаваў нас.

Я бачыў, як ён купляў і прыносіў у дом рыштунак, так што ўсё разумеў, але нічога не казаў. Ды і не хацеў. Я ведаў, што ён мае намер паехаць, а мае словы "не з'язджай" нічога б не далі. Ведаеце, людзі часам з вайны іншымі вяртаюцца, а ён — не.

Ці мала што расказваў, а я не дапытваўся і не настойваў. Але мы працягвалі цесна стасавацца, ён мне дапамагаў заўсёды. Нават з працай. Я доктар, і калі мы пераходзілі на электронную праграму, ён мяне вельмі выручыў. У нашай сям'і ўсе навучаны дапамагаць адно аднаму: бацькі — дзецям, дзеці — бацькам.

— Напярэдані поўнамаштабнай вайны Віталь таксама нічога не казаў пра свае намеры, але мы ведалі, што ён пойдзе. Так і здарылася — прыйшоў развітацца... У чэрвені ў мяне была аперацыя, і доктар, аднагодак Віталя, перад выпіскай прыйшоў пагаварыць. Ведаў, што сын ваюе. Спытаў мяне, ці не пракручваў я ў галаве варыянт, што з ім можа што-небудзь здарыцца. А я не пракручваў, нават пасля гэтай размовы. Быў упэўнены, што ён вернецца, таму што ўмеў сябе берагчы.

У верасні Віталь прыязджаў у адпачынак, колькі часу мы маглі правесці разам — столькі і правялі. А 1 кастрычніка ён загінуў. Як гэта перажыць, не ведаю. Гэта, напэўна, немагчыма растлумачыць.