Навошта “Беларусьфільм” зноў экранізуе раман Караткевіча і што можа атрымацца

У канцы красавіка “Беларусьфільм” пачаў здымкі праекта “Чорны замак” — другой па ліку экранізацыі “Чорнага замка Альшанскага”, апошняга вялікага рамана ў творчасці пісьменніка Уладзіміра Караткевіча.

Ну, здымуць і здымуць, вось дык навіна! Сапраўды, падзея засталася б цалкам незаўважнай, калі б не напружаны грамадска-палітычны кантэкст, у якім цяпер жыве краіна. Пакуль улада з дапамогай прарасійскіх актывістаў-блогераў выкарчоўвае з публічнай прасторы любыя праявы нацыянальнай культуры і мовы, галоўная кінастудыя краіны запускае ў вытворчасць кіно паводле кнігі аўтара, якога сёння дакладна б назвалі нядобранадзейным.

У першую чаргу — праз яго творчасць, у якой пільная ўвага надаецца падзеям несавецкай гісторыі Беларусі. Пікантнасці дадаюць і абставіны: апошнія праекты “Беларусьфільма” на аналагічную гістарычную тэматыку — “Авантуры Пранціша Вырвіча” і “Купала” — так і не трапілі на экраны праз цэнзуру, бо ў іх удзельнічалі акторы, якія адкрыта выступілі супраць гвалту і катаванняў у 2020 годзе.

Дык навошта “Беларусьфільм” запусціў “Чорны замак”? Пра што раскажа праект, хто яго стварае і якой якасці кіно можа чакаць гледача? Якія задачы ўлада хоча вырашыць з яго дапамогай? Еўрарадыё спрабуе даць грунтоўныя адказы на гэтыя пытанні.

Пошукі скарбаў у кнізе і поспеху — на тэлеэкране

У грамадскай свядомасці частка твораў Караткевіча моцна асацыюецца з забаўляльным літаратурным жанрам “гістарычны дэтэктыў”, да якога, як лічаць філолагі, ён першым з беларускіх пісьменнікаў і звярнуўся. У ім звычайна сапраўдныя факты і персанажы суседнічаюць з выдуманымі, а крымінальная гісторыя і яе расследаванне з’яўляюцца асноўным рухавіком сюжэта.

Навошта “Беларусьфільм” зноў экранізуе раман Караткевіча і што можа атрымацца

Уладзімір Караткевіч / polotsk.museum.by

У гэтым плане “Чорны замак Альшанскі” — тыповы ўзор жанру, дзе аўтар расказвае пра прыгоды ветэрана Вялікай Айчыннай вайны і гісторыка Антона Косміча, які ў БССР 60-х гадоў з дапамогай выпадкова знойдзенай старажытнай кнігі спрабуе адшукаць скарб у разбураным замку.

А багацце там у XVII стагоддзі схаваў вераломны князь Альшанскі, падмануўшы паўстанцаў і скраўшы іх казну. Яго не менш каварныя нашчадкі ўжо не першае стагоддзе, у тым ліку падчас нямецкай акупацыі, спрабуюць гэтае багацце адшукаць. З імі якраз і давядзецца сутыкнуцца Космічу, які размотвае клубок сівой легенды.

Пагадзіцеся, нават кароткае апісанне рамана Караткевіча гучыць захапляльна, чымсьці нагадваючы кінаўвасабленне кніг Дэна Браўна (“Код да Вінчы”, “Анёлы і дэманы”, “Інферна”) ці папулярную прыгодніцкую дылогію нулявых гадоў “Скарб нацыі”.

Кадры з фільма "Чорны замак Альшанскі" Міхаіла Пташука / “Беларусьфільм”

Цікава, што ў пачатку 2010-х прыватная студыя “Першая Кінавідэакампанія” зняла вельмі падобны на кнігу Караткевіча праект — мінісерыял “Сляды апосталаў” у пастаноўцы Сяргея Талыбава. Там таксама падзеі развіваюцца ў некалькіх пластах часу, замест Альшанаў фігуруе Нясвіжскі замак, у якім шукаюць скарбы ў выглядзе залатых фігур-апосталаў. Нядаўна быў створаны працяг серыяла, але калі з’явіцца праект (і ці з’явіцца ўвогуле), пакуль не вядома.

Новая экранізацыя

Жаданне перазняць кнігу з прыцэлам ужо не на тэлебачанне, а на кінатэатральны экран з’явілася ў чыноўнікаў у пачатку мінулага года. Пра гэта на лютаўскай выніковай калегіі Мінкульта расказаў гендырэктар “Беларусьфільма” Уладзімір Карачэўскі, але дэталі праекта сталі вядомымі нядаўна — у сакавіку.

Высветлілася, што правы на экранізацыю рамана кінастудыя выкупіла больш за 10 гадоў таму ў пляменніцы Караткевіча. Сцэнар паводле матываў першакрыніцы напісаў беларускі прадзюсар Глеб Шпрыгаў. А за рэалізацыю ўзяўся расійскі рэжысёр Кірыл Кузін.

Здымаць фільм будуць у Беларусі ў трох дзясятках лакацый: у касцёле святой Веранікі ў вёсцы Селішча, сядзібе Чапскіх у Прылуках, Мірскім замку і іншых помніках архітэктуры. Хто з актораў удзельнічае ў праекце, пакуль не агучвалася. Завяршыць здымкі плануюць да пачатку ліпеня 2023 года.

У чым сэнс пераздымак “Чорнага замка Альшанскага”

Новае выданне кнігі “Чорны замак Альшанскі” / zviazda.by

Упэўнена адказаць на важныя пытанні наконт праекта не атрымаецца, бо запас афіцыйных фактаў пра яго мы вычарпалі. Цяпер час звярнуцца да разваг і тэорый.

Пачнём з простага: навошта “Беларусьфільму” спатрэбілася новая экранізацыя, калі адна ўжо была? Дзяржкінастудыя, як і ўвесь дзяржапарат, усімі фібрамі душы хоча давесці ўладзе, што мае права на існаванне. Сітуацыя цяпер няпростая — ідзе расправа над нелаяльнымі працоўнымі кадрамі, фінансавання не хапае, а важнасць дэманстраваць патрэбна. І з гэтым у “Беларусьфільма” адчувальныя праблемы — прэм’ер-міністр Раман Галоўчанка яшчэ ў 2021 годзе чакаў ад дзяржкінастудыі блакбастара, а ў 2022 годзе падчас наведвання яе офіса нагадаў, што ўрад ад кінематаграфістаў “чакае прарыву”.

— Дзяржава зрабіла ўсё неабходнае для таго, каб аказаць фінансавую падтрымку "Беларусьфільму" ў няпросты перыяд. Цяпер важна знайсці тыя кропкі, дзякуючы якім кінастудыя можа вярнуцца на ўзровень савецкага часу, калі яна была вядомай і паспяховай, — акрэсліў патрэбу чыноўнік.

А ўжо ў сакавіку 2023 годзе наконт кінавытворчасці цяжка ўздыхаў Лукашэнка, згадваючы яе ў кантэксце прапаганды сямейных каштоўнасцей падчас паслання парламенту і народу. У такой сітуацыі ціску “Беларусьфільм” павінен быў шпарка адрэагаваць — і нарадзіў анонс “гістарычнага блакбастара”. Ды не абы-які, а паводле кнігі любімага беларусамі Караткевіча.

Тут крытыкі справядліва адзначаць, што Караткевіч — гэта аўтар, каштоўнасці якога не супадаюць з чаканнямі лукашэнкаўскага рэжыму, асабліва з гледзішча прарасійскай павесткі. Усё сапраўды так, але дзяржстудыі абіраць няма з чаго — прафесіяналы альбо не хочуць супрацоўнічаць, альбо эмігравалі за мяжу. А штатных сцэнарыстаў у “Беларусьфільме” цяпер фактычна няма, амаль усе супрацоўнікі студыі выведзеныя па-за штат, каб не плаціць ім дарма заробак. Таму прасцей узяць гатовы якасны і паспяховы тэкст і адаптаваць яго для экрана, чым сядзець ды на неба глядзець. Тым больш што аўтар ужо не зможа дыскрэдытаваць сябе нелаяльнасцю да Лукашэнкі.

— Нацыянальна арыентаваны творца — гэта ніякая не праблема, — тлумачыць нам гісторык і тэатральны крытык Дзяніс Марціновіч, аўтар дзвюх кніг пра жыццё Караткевіча. — Напрыклад, ёсць Быкаў, чалавек жорсткіх нацыянальных поглядаў, які падтрымліваў БНФ і быў у контрах з уладай. Але цяпер, напрыклад, у тэатры пастаноўкі паводле яго твораў без праблем ідуць. Мне падаецца, тут галоўнае, што Караткевіч — памерлы пісьменнік. Таго ж Рыгора Барадуліна ў праўладнай газеце “Літаратура і мастацтва” амаль ніяк не згадвалі, пакуль ён быў жывы, а калі памёр, адразу пачалі публікаваць. Бо чалавек не можа нічога “ляпнуць” у разуменні чыноўнікаў, ён ужо бяспечны — і можна, нарэшце, звяртаць увагу на яго творы, упісваць іх у наратыў дзяржаўнай культуры. Прыкладна так цяпер адбываецца і з Караткевічам.

Да таго ж, нацыянальную арыентаванасць твора на экране вельмі проста выразаць, як ужо бывала з іншымі творамі Караткевіча. Так, “Дзікае паляванне караля Стаха” ў пастаноўцы Валерыя Рубінчыка цалкам страціла беларускі каларыт, а “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”, які спачатку ўзнік як кінасцэнар, трапіў пад цэнзуру і выйшаў толькі дваццаць гадоў пасля здымак, амаль перад самым развалам СССР.

Да таго ж, “Чорны замак Альшанскі” — самы камфортны для экранізацыі твор за кошт таго, што падзеі ў ім разварочваюцца ў некалькіх эпохах (позняе сярэднявечча, 40-я і 60-я гады ХХ века), і гэта дазваляе сэканоміць на пастаноўцы. Менавіта таму падзеі новага праекта перанеслі з савецкага часу ў сучаснасць, пакінуўшы эпізоды з сярэднявечча і Вялікай Айчыннай амаль без змен, бо такі рэквізіт і касцюмы ў “Беларусьфільма” ёсць у наяўнасці.

Руіны замка ў Альшанах / Planetabelarus.by

У творы хапае момантаў, якімі хутчэй за ўсё скарыстаюцца дзяржаўныя ідэолагі.

— Нацыянальную ідэю сапраўды вельмі проста прыхаваць, як тое рабілі ў савецкія часы, — працягвае Дзяніс Марціновіч. — Тым больш, там ідзе гаворка пра міліцыянтаў. Адам Мальдзіс, сябра Караткевіча, расказваў, што ў пісьменніка былі добрыя знаёмыя ў сілавым ведамстве ў тыя часы, і ён іх станоўчым чынам адлюстраваў у творы. А цяпер гэта класная магчымасць паказаць ужо беларускіх сілавікоў, паспрабаваць аднавіць іх імідж у грамадстве. Плюс адмоўныя героі рамана супрацоўнічаюць з нацыстамі — і гэта таксама ідэальна кладзецца на праўладны наратыў пра генацыд беларусаў і ўвесь сюжэт са злачынствамі падчас Вялікай Айчыннай вайны, на чым улада робіць відавочны акцэнт. То бок прапагандзе ёсць дзе разгуляцца. Не абавязкова так і будзе, гэта толькі тэорыя, але ўвасабленне такіх магчымасцяў выглядае вельмі імавернымі.

Што з гэтага можа атрымацца

Як мы ўжо згадалі, у “Беларусьфільма” ёсць багаты вопыт стварэння (псеўда)гістарычнага кіно без нацыянальнага каларыту і пазначэння дакладнай гістарычнай эпохі, як той жа прыгодніцкі кінараман “Авантуры Пранціша Вырвіча”. У “Беларусьфільма” тут вельмі зручная пазіцыя: з аднаго боку, студыя робіць праект паводле кнігі пісьменніка, якога ведае большасць беларусаў, з другога — задавольвае патрабаванне ўладаў, робячы ідэалагічна вернае кіно, якое потым можна прадаць у Расію ў кінапракат ці на стрымінг-сэрвісы. Ва ўмовах кантэнтнага голаду, які пачаўся праз вайну, усходнія суседзі такому праекту ад хаўрусніка па вайне будуць толькі радыя.

Таму, шчыра кажучы, бог яго ведае, што атрымаецца. Але крэдыт даверу невысокі, і яго яшчэ больш зніжаюць факты з творчай біяграфіі стваральнікаў “Чорнага замка”, якія не могуць пахваліцца сапраўды моцнымі мастацкімі праектамі.

Недалёка ад Шпрыгава адышоў у паспяховасці і запрошаны на праект з Расіі рэжысёр Кірыл Кузін. У кіно ён пачаў працаваць з сярэдзіны 1990-х: ставіў эфірныя тэлешоў “Суд ідзе” і “Крымінальная Расія”, здымаў кліпы (“Нас не дагоняць”для гурта “Тату”) і рэкламу для карпарацыі “Газпрам”. Там яго ўбачылі і прапанавалі папрацаваць з тэлеканалам ТНТ, для якога ён доўга і ствараў кантэнт. Натхняўся Кузін тады творчасцю замежных аўтараў — Дэвіда Фінчэра і Гая Рычы, — але нічога настолькі якаснага, як яго куміры, так і не стварыў. У нулявых з дапамогай камедзіклабаўцаў Кузін трапіў у вялікае кіно, дзе пачаў здымаць нізкаякасныя камерцыйныя камедыі з сарцірным гумарам. Самай паспяховай з іх зрабіўся “Найлепшы фільм”. Але потым праекты пачалі правальвацца адзін за адным.

Праз гэта Кузін спачатку сышоў на тэлебачанне, а потым амаль знік. Пакуль праз сыход галівудскіх студый-мэйджараў з Расіі не пачаўся бум на стварэнне кантэнту спярша для расійскіх анлайн-кінатэатраў, а потым — і для кінатэатраў.

Апошнім яго паспяховым праектам можна назваць серыялы “Сергій супраць нячысцікаў” і “Сергій супраць нячысцікаў: Шабаш”, апошні з якіх перамантавалі ў паўнаметражны фільм і пусцілі на вялікія экраны.

Прэм’ера “Чорнага замка” запланаваная праз год, вясной 2024 года.