“Не шукай ты шчасця, Долін”: як беларусы пасварыліся праз фестываль “Прадмова”

Змарнаваўшы два гады на жыццё ў еднасці ды салідарнасці, беларусы ўсё ж змаглі пасварыцца. Нагодай стаў фестываль інтэлектуальнай кнігі “Прадмова”, на які апроч беларускіх аўтараў запрасілі замежнікаў. Праблемай сталі не шэраговыя “добрыя замежнікі”, а расіяне. Ад таго, каб стаць прычынай расколу сярод беларусаў, іх не выратавала нават выразная антываенная пазіцыя.

Градус абмеркавання ў сацсетках падвысіўся да таго, што арганізатары ўзялі тайм-аўт, каб падумаць, што рабіць далей. За гэты час некаторыя беларускія аўтары адмовіліся ад удзелу ў адным фестывалі з рускімі.

Еўрарадыё выносіць гэтае рэзананснае абмеркаванне са старонак фэйсбука. Мы пагаварылі з арганізатарамі і ўдзельнікамі "Прадмовы", каб вы маглі зразумець іх пазіцыі, не заходзячы ў каментары ў фэйсбуку. То-бок мінімум таксічнасці і максімум дыялогу — прынамсі, завочнага.
 

Павел Баркоўскі: “Галоўная праблема — кінакрытык Антон Долін”

З боку арганізатараў сваёй пазіцыяй з намі падзяліўся Павел Баркоўскі. Прыводзім яго адказы на нашыя пытанні.

— Арганізатары фэсту бралі тайм-аўт пасля крытычных каментароў з нагоды ўдзелу прадстаўнікоў рускай культуры. Ці быў раскол сярод саміх арганізатараў і якім стаў фінальны аргумент, пасля якога вы вырашылі не адмаўляць расіянам ва ўдзеле?

— Асноўнай прычынай узяцця тайм-аўта стала не да канца вывераная праграма, дзе значыліся ўдзельнікі, што не далі сваёй канчатковай згоды на мерапрыемствы. Крытычная хваля і дэнансацыі свайго ўдзелу праз яе некаторых удзельнікаў сталі яшчэ адным аргументам для перагляду праграмы. Мы далі магчымасць кожнаму ўдзельніку самастойна вызначыцца, ці прысутнічаць у праграме на актуальных умовах.

У камандзе былі розныя меркаванні наконт скандалу з расійскімі ўдзельнікамі – насамрэч у асноўным вакол Антона Доліна. Але пры запрашэнні гасцей мы кіруемся не іх нацыянальнасцю ці грамадзянствам, а выключна прафесіяналізмам і светапогляднай пазіцыяй чалавека.

Ва ўсіх нашых гасцей яна выразна антываенная і праўкраінская. Таму для мяне асабіста не зразумелая прычына такога рэзкага стаўлення да гасцей фестывалю. Мы заўсёды запрашалі і запрашаем творцаў з розных краін і дакладна аддзяляем асабістыя перакананні чалавека і яго грамадзянскую прыналежнасць.

— Ці сутыкаліся вы раней з такой вострай рэакцыяй на спіс удзельнікаў фестывалю?

— У нас здараліся лакальныя нязгоды і крытыка пры запрашэнні асобных гасцей, але гэта заўсёды творчы працэс. Яркія асобы, якія ствараюць сучасную культуру, могуць выклікаць як прыхільнасць, так і раздражненне. Таму мы нармальна да гэтага звычайна ставімся.

Не вельмі зразумела, навошта рабіць з гэтага хвалю асуджэння і называць фестываль прарасійскім толькі праз тое, што ў межах яго праграмы будзе некалькі чалавек, што асацыююцца з сучаснай расійскай культурай? У нас у праграме ёсць таксама шмат польскіх, грузінскіх, літоўскіх, яўрэйскіх удзельнікаў, пераважная большасць беларусаў.

— Хто  для вас на фестывалі хэдлайнеры, а хто “паравозік” па тэрміналогіі Максіма Жбанкова?

— Нават у першым нашым рэлізе абвяшчэння праграмы фестывалю на першае месца мы вынеслі беларускіх аўтараў, бо прапагандаваць нацыянальную кніжную культуру для нас істотна.

Але, натуральна, мы стараемся прыцягнуць і вядомых асоб з іншых краін, у меру сваіх здольнасцяў і гатоўнасці людзей ісці на кантакт. Мы даём пляцоўку для кожнага, хто хоча яе атрымаць, — маладым і невядомым аўтарам не ў меншай ступені, чым вядомым. Для нас кожны творца культуры — яркая асоба і не з’яўляецца чымсьці другасным. Таму мы б не ўжывалі падобныя стэрэатыпы.

— Асобныя беларускія аўтары былі пакрыўджаныя тым, што іх не запрасілі. Каго з удзельнікаў фестывалю арганізатары запрашалі асабіста, а хто самастойна падаваў заяўку?

— Мы звычайна даём магчымасць кожнаму творцу самастойна падаць сваю заяўку на праграму, дзеля чаго загадзя абвяшчаем адкрыты збор. Мы не можам у межах абмежаваных часавых і рэсурсных магчымасцяў запрасіць усіх творцаў. І гэта не ёсць задачай фестывалю. Але кагосьці з аўтараў мы можам запрашаць асабіста на тыя мерапрыемствы — звычайна дыскусіі ці калектыўныя праграмы, — дзе іх удзел нам падаецца карысным.

Мы не можам запрасіць да ўдзелу ўсіх, але мы ні перад кім не зачыняем браму і заўсёды радыя ініцыятыве. Бо такім чынам у нашай праграме з’яўляюцца новыя беларускія творцы і замежныя госці. Напрыклад, фінская пісьменніца Софі Оксанен, якую нам прапанавалі запрасіць і дапамаглі арганізаваць прыезд яе прыхільнікі ў Беларусі ў 2019 годзе. Ці па такім жа прынцыпе была арганізавана анлайн-сустрэча з Заміроўскай у 2020 годзе. Звычайна мы вельмі прыязна рэагуем на любыя творчыя прапановы ў свой адрас.

— Ці шмат высілкаў прыклалі арганізатары, каб запрасіць на фестываль расіян? Наколькі сур'ёзны іх "райдар"?

— Што датычыць тых, каго заносяць у кола “расіян”, а гэта таксама і грамадзяне Ізраіля Лінор Гаралік і Віктар Шандаровіч, і зрэшты дакладна расіянін Антон Долін, — усе яны аказаліся вельмі дэмакратычнымі і талерантнымі асобамі, якія паводзяць сябе ў арганізацыйнай камунікацыі вельмі годна і тактоўна і не выстаўляюць нейкіх вялікіх умоў свайго ўдзелу. Іх запрашэнне не вымагае ад нас нашмат большых рэсурсаў, чым запрашэнне вядомых беларускіх аўтараў.

— Як для сябе вы вызначаеце прычыны рознагалосся? Ці можа гэтая сітуацыя сведчыць пра рост цікаўнасці да беларускай культуры?

— Асабіста для мяне дадзеная сітуацыя паказвае крызісныя моманты актуальнага развіцця беларускай культуры, а таксама слабасць і безабароннасць творцаў і творчасці ў часы глабальных канфліктаў.

На жаль, ніхто не звяртае ўвагу на цяжкасць працы арганізатараў у гэтых вельмі няпростых умовах і іх штодзённую працу на культуру, але затое акцэнтуюць штучныя і ўтрыраваныя канфлікты. Гэта дэматывуе прымаць далейшы ўдзел у беларускім культурным працэсе.
 

Алесь Плотка: “Я адказваю за сябе. Я не частка гэтага”

— Сярод аргументаў тых, хто падтрымлівае фестываль з яго актуальнай праграмай, — заклік ставіцца да расійскай культуры як да шараговай замежнай. Маўляў, калі нас не трыгерыць літоўскі аўтар, дык не павінны чапляць і расійскія. Для вас адмова ўдзельнічаць у адным мерапрыемствы з расійскімі дзеячамі культуры — гэта рэакцыя на вайну і кэнсэлінг ці спроба развесці беларускую і расійскую культурныя прасторы?

— Ідзе вайна, уцягнутыя ўсе беларусы, так ці інакш. Таму не варта называць кэнсэлінгам звычайную этыку. Вядзецца толькі пра салідарнасць з Украінай. З краінай у цэнтры кантынентальнага канфлікту (магчыма, Трэцяй сусветнай), па выніках якога ўсе выжылыя будуць мець нагоду падумаць, каму яны служылі так ці інакш — мёртвым ці забойцам.

Разумееце, беларускаму аўтару непагана быць салідарным з Украінай, калі перакладаюцца кніжкі, калі ёсць выступы на вялікіх украінскіх фестывалях, калі ёсць жывая зала і цікавая размова. Таксама няблага быць салідарным з Украінай, калі можна пафліртаваць з маладзенькімі гарэзлівымі суразмоўцамі, пакуль нясуць марозныя наліўкі, гарачы бограч і свойскае сала.

А вось калі нясуць кавалкі абгарэлых цел, калі не хапае зброі, дзеці становяцца сіротамі, тады, сапраўды, салідарнасць для кагосьці становіцца занадта складанай, хоць гэта не так і цяжка, нават без таго, каб лезці ў акопы. Дастаткова задумацца над пытаннем вышэй. 

На фестывалі я планаваў чытаць свае вершы, што былі напісаныя ва Украіне падчас вайны, і вершы калег-украінцаў ваеннага часу. Натуральна, што пакуль збройны канфлікт цягнецца, складваць з іх дыялог з расійскай культурай проста немагчыма. 

Ідэя фестывалю дужа важная, нацыятворчая, але ў першы ранак халоднага лета 2022-га мы маем сухі астатак: у часе вайны найбуйнейшы літфестываль салідарызаваўся не з культурай краіны-ахвяры, а з культурай краіны-агрэсара. 

Не хочацца, каб нас асацыявалі з гэтай агрэсіяй, праўда? Наеліся ў фэйсбуках? Што ж, быў зроблены выразны крок для гісторыі, дзе і з кім “беларускія інтэлектуалы”, віншую!

Я адказваю за сябе. Я не частка гэтага.

 — Вы пісалі, што не маглі памысліць, што такі падыход да фармавання праграмы магчымы акурат цяпер. Ці быў для вас прымальным удзел расійскіх аўтараў у беларускіх культурніцкіх мерапрыемствах — і калі гэта стане магчыма зноў?

 — Логіка мірнага часу ніколі не можа быць параўнаная з логікай часу ваеннага. Таму, пакуль не скончыцца вайна, месца для любога падобнага дыялогу папросту няма.

 — Вы гатовыя да таго, каб больш не быць выдадзеным ва Украіне — ці азначае гэта згоду з кэнсэлінгам і беларускай культуры? Якія напрамкі для яе развіцця вы бачыце ў будучыні, калі цывілізаваны свет нас закэнсэліць?

 — Кэнсэлінг я разумею як санкцыі, бо ён кропкавы, немагчыма закэнсэліць нейкую культуру цалкам, вось і ўсё.

Пра кэнсэл на фестывалі. Пакуль як факт – толькі кэнсэл беларусаў і ўкраінцаў самімі ж беларусамі. Вось спіс тых, хто застаўся, вось спіс тых, каго няма. “Яны ж сышлі самі”, усё правільна, з хатняга гвалту таксама сыходзяць самастойна, ніхто не выганяе. Такімі тэмпамі свету і рабіць нічога не застанецца, беларусы самі справяцца.

Пра кэнсэл ва Украіне. Гісторыя, пра якую вы пытаецеся, скандал з вядомай паэткай Любоўю Якімчук, пасля якога ва Украіне быў закэнсэлены неапошні літаратар Хадановіч, канешне, мела ўплыў на ўсіх беларускіх творцаў з украінскімі сувязямі. Быў вялікі шухер, ляцела ва ўсе бакі. Думаю, гэта знаёма ўсім беларусам, калі нехта робіць нейкую дзічыну, а адказваюць потым усе астатнія.

Але па выніку мае стасункі з украінскімі перакладчыкамі і выдаўцамі якімі былі, такімі і засталіся, ніхто на мяне чужыя ўчынкі не пераносіў, не кэнсэліў. Гэта сумны, але павучальны прыклад таго, што а) не бывае агульнай адказнасці і б) кожны будзе адказваць за сябе і атрымае па справах сваіх. Тое самае з міфічным глабальным кэнсэлам, я не лічу, што ён магчымы, калі мы самі сябе не будзем знішчаць.

— Як вы трапілі ў спіс удзельнікаў фестывалю? Ці вымушаныя беларускія аўтары прыкладаць больш намаганняў дзеля прасоўвання сваёй творчасці ў тым ліку праз такія фестывалі, чым іх расійскія калегі?

— Падаў заяўку і шчыра хачу выбачыцца перад менеджментам за змарнаваны ў выніку час, гэта выйшла непрадукцыйна.

Так, безумоўна, расклад сілаў абсалютна крэольскі. І тут у нас адзін дэкаланізацыйны воз з украінцамі. Самі бачыце, Гаралік, Шандаровічу і Доліну нічога асабліва не трэба было рабіць для беларускай культуры і яны хэдлайнеры, вялікія белыя людзі з метраполіі. 

А Слава Лявіцкі, амбасадар беларушчыны ва Украіне, прамоўтар спадчыны Караткевіча, укладальнік анталогіі “Бум-Бам-Літ” ідзе партызанскімі сцежкамі з праграмы. У яго, я пэўны, былі і ідэі, і патэнцыял на шматлікія прабеларускія праекты, і важныя, і дужа энергазатратныя. Хто цяпер іх будзе рабіць? Пушкін? Шандаровіч?

— Каго б з беларускіх аўтараў, якія не трапілі ў праграму, вы б запрасілі асабіста?

— Аляксандра Фядуту. Зразумейце, калі ласка, гэты адказ максімальна глыбока ў кантэксце ўсёй нашай размовы, дзякуй.
 

Анхела Эспіноса: “Я давяраю арганізатарам”

— Я не надта шмат сяджу ў фэйсбуку і прапусціла ўсе гэтыя спрэчкі. Я ведала ўдзельнікаў таго паэтычнага вечара, дзе буду чытаць вершы. Гэта беларускія паэты, якіх я паважаю, якіх прыемна чытаць, з якімі для мяне гонар чытаць у адзін дзень.

Я не ведала, хто акрамя іх ёсць у праграме. Але ведала, што ПЭН-цэнтр — гэта арганізацыя, якой можна давяраць. І мне ў галаву не прыйшло б, што яны могуць запрасіць кагосьці неадэкватнага, кагосьці з непрымальнай пазіцыяй.

Я абмяркоўвала сітуацыю з калегамі. Яны казалі, што абодва бакі маюць пэўную рацыю. Сама я прытрымліваюся прабеларускай пазіцыі, мне прыемна, калі ў праграме пераважаюць беларускія аўтары і аўтаркі. Але, з іншага боку, гэта рашэнне арганізатараў, каго запрашаць.

Раней гэты фестываль праходзіў падчас навучальнага года, а я працую ва ўніверсітэце і ніколі нават не падавала заяўку. Гэтым годам таксама прапусціла тэрміны падачы заявак, бо шмат працую. Але сёлета мяне адмыслова запрасілі. Я не ведаю, чаму мяне асабіста запрасілі. Можа, таму што знаходжуся ў Варшаве.

Я ж насамрэч не ведаю расіян, якія будуць прымаць удзел у фестывалі. Нават чытала каментар, маўляў, калі ты не ведаеш, хто такі гэты расійскі крытык, дык табе няма чаго рабіць на фестывалі інтэлектуальнай кнігі. Але ж я не магу ведаць усіх расіян, мне і за ўсімі беларусамі сачыць становіцца ўжо складана.

Ці планую я глядзець выступ таго Доліна? Не, канешне, не. Я на рускамоўныя мерапрыемствы не надта хаджу, таму што не надта добра разумею рускую мову. Мне няма чаго рабіць там.

Аляксей Кудрыцкі: "Колькі б рускіх хтосьці з беларусаў не закэнсэліў, з тэрыторыі яго краіны ўсё роўна ляцяць ракеты"

— Наогул даволі цікава паглядзець на ўсю буру вакол фестывалю "Прадмова" з пункту гледжання месца Беларусі ва ўварванні Расіі ва Украіну. Сама дыскусія, як мне здаецца, паставіла пытанне пра тое, наколькі наогул адрэфлексаваны ўдзел Беларусі ў вайне, месца і адказнасць у гэтым прыхільнікаў, праціўнікаў рэжыму і проста назіральнікаў з сінім трохмоўным пашпартам.

Тэадор Адорна сказаў: "Пісаць вершы пасля халакосту — варварства". Ці можна праводзіць фестывалі беларускай культуры пасля таго, як рускія, прыйшоўшы з тэрыторыі Беларусі, зладзілі разню ў Бучы? Гэтае пытанне не падняў ні адзін з тых, хто выказваўся пра фэст і трапіў у маё поле зроку. Замест гэтага парад рэсэнтыменту, які прыкрываюць розным соусам ад "антыкаланіялізму" і "фемінімзу" да заяваў, што "цяпер іншая сітуацыя, бо Расія напала на Украіну".

Людзі скардзяцца, што ім даводзіцца даказваць, што "беларусы не фашысты", што Беларусь "пад акупацыяй" і г. д. і да т. п. Гэта зноў пеставанне сябе як ахвяры, спроба зноў стаць "добрымі" ў вачах еўрапейскай грамадскасці, праўда, без неабходнасці вынаходжання "пашпарта добрага беларуса". Спроба вярнуцца ў стан да 24 лютага 2022 года, дзе нас усе шкадавалі і любілі.

Вось толькі нельга вярнуцца ў стан "да 24 лютага", і колькі б рускіх хтосьці з беларусаў не закэнсэліў, з тэрыторыі яго краіны ўсё роўна ляцяць ракеты і самалёты і ехалі танкі.