“Падчас ператрусу мне было каля шасці” — гісторыя дачкі чэшскай дысідэнткі | Навіны Беларусі

— Трэба сказаць, я люблю есці і перакананая, што пракарміцца можна заўсёды, а свабоду варта берагчы, — кажа Бланка Петрашова, з якой Еўрарадыё размаўляе пра тое, чаму адны людзі гатовыя змагацца за сваю незалежнасць, а іншыя — не.

Нашая суразмоўніца — дачка вядомай чэшскай дысідэнткі Пятрушкі Шустравай. Жанчына памерла ў траўні 2023 года, але пакінула за сабою след нязломнай барацьбіткі за свабоду і дэмакратыю, які не змаглі сцерці ні камуністычны рэжым у колішняй Чэхаславаччыне, ні два гады за кратамі за распаўсюд улётак падчас Пражскай вясны.
Пятрушка Шустрава была адной з галоўных прадстаўніц “Хартыі-77”, а пасля Аксамітнай рэвалюцыі працавала нават намесніцай міністра ўнутраных спраў і распрацоўвала закон аб люстрацыі, які ў Чэхіі быў занадта строгім.

Як жылося сем’ям дысідэнтаў пасля 1968 года і што натхняла не апускаць рукі і працягваць барацьбу да перамогі ва ўмовах дыктатуры?

Вось што ўзгадвае Бланка Петрашова.

У сям’і расло пяцёра дзяцей, на працу — не бралі

Самы старэйшы брат нарадзіўся ў 1967 годзе, калі маме было дваццаць, малодшы — у 1984-м, калі маме было 37. Таму нейкую частку жыцця яна правяла ў дэкрэце, нейкую частку ў турме, а пасля турмы — гэта было яшчэ да таго, як я нарадзілася (яе вызвалілі ў 1971 годзе, здаецца) — яна да самай рэвалюцыі не магла выконваць ніякай кваліфікаванай працы.

Яна працавала на пошце, але пасля дэкрэту яе ўжо нават на пошту не ўзялі, ёй усюды адмаўлялі. У яе былі нейкія эпізадычныя працы, але калі высвятлялася, хто яна, яе звальнялі. Таму мама была хатняй гаспадыняй, тым не менш, увесь час працавала.

Так, яна не магла выконваць кваліфікаваную працу, за якую б атрымлівала заробак. Але яна сустракалася з абсалютна выключнымі журналістамі, літаратарамі, паэтамі, музыкамі, палітыкамі, сацыёлагамі… Яна выконвала значна больш кваліфікаваную працу, да таго ж такую, якая мела для яе вялізны сэнс.

Па хаце хадзіў мужчына на абцасах

Я нарадзілася ў 1972 годзе. Спрабую ўзгадаць, калі я ўсвядоміла, што мы дысідэнцкая сям’я… У маіх дзіцячых успамінах ёсць адзін гукавы — даволі інтэнсіўны.

Гэта было раніцай, я прачнулася. У нас была шчыліна пад дзвярыма з дзіцячага пакоя ў гасцёўню. Я заўважыла, што яшчэ вельмі рана, а там ужо гарэла святло, і хтосьці хадзіў на абцасах, а ў нас гэтага ніхто не рабіў. Па хадзе я зразумела, што гэта мужчына, а мужчына на абцасах — гэта дзіўна. Гэта быў ператрус.

Мне было каля шасці, брату чатыры. Тады я зразумела, што мы ў пэўным сэнсе на іншым баку, чым мае аднакласнікі, што мы не такія. Гэты ператрус я бачыла на ўласныя вочы. Я зразумела, што там былі паліцэйскія, некаторыя ў форме, але збольшага ў цывільным. Маці сказала мне схадзіць купіць булачак — яна хацела, каб я сышла.

Ператрус быў дастаткова адназначным момантам. Нам усё было ясна ўжо дзякуючы таму, што час ад часу побач з нашым домам стаялі двое, якія пазначалі, хто заходзіў да нас, і хто выходзіў. З гэтага таксама было зразумела, што намі цікавяцца. Але быў і больш пазітыўны бок дысідэнцтва — не тое жыццё, у якім мы сутыкаліся з паліцыяй, а тое, у якім была кампанія сімпатычных людзей, якія прыходзілі да нас, працавалі дома.

Матуля нешта перадрукоўвала на друкарцы. Тады я ўжо гэта ведала, я ўспрымала гэта, як яе ролю ў гістарычна важных чэшскіх дысідэнцкіх рухах, такіх, як Камітэт абароны ахвяраў несправядлівага пераследу альбо “Хартыя-77”, дзе яна была прэс-сакратаркай. Пра гэта я ўжо таксама ведала. Тата ўсё маё дзяцінства слухаў “Свабодную Еўропу” і “Голас Амерыкі”. Я толькі прачыналася, а тата ўжо ціха слухаў. Я чула голас Івана Мэдэка і гэтыя пазыўныя. Я слухала навіны адтуль, я ўжо арыентавалася.

Маё дзяцінства адназначна можна назваць шчаслівым.

“Падчас ператрусу мне было каля шасці” — гісторыя дачкі чэшскай дысідэнткі

Сям'я Пятрушкі Шустравай / Здымкі з кнігі ўспамінаў дысідэнткі

“Чаму я мушу з’язджаць? Хай яны з’язджаюць!”

Мне здаецца, што тагачасная сітуацыя крыху адрозніваецца ад цяперашняй беларускай. Прынамсі, наколькі мне вядома. Наша сітуацыя была больш міласэрнай. Я думаю, што мама ніколі не хацела з’язджаць. Тое, што на яе спрабавалі ўплываць — гэта адназначна.

Было відавочна, што яе дзеці не паступяць ва ўніверсітэт. Майго старэйшага брата, які хацеў вучыцца на святара, замест таго, каб прыняць у семінарыю, забралі на два гады ў войска, у батальён для палітычна небяспечных у Сэрэдзь на Славаччыне, адкуль ён не мог ездзіць дадому. Але ўсё гэта быў зносны тэрор.

Мама рабіла працу, якую любіла, і казала: “Гэта мая краіна. Чаму я мушу з’язджаць? Хай яны з’язджаюць! Я павінна тут застацца і прыносіць карысць”. Але быў ціск з боку паліцыі, існаваў план акцыі “Асанацыя”, якая была накіраваная на тое, каб жорсткімі допытамі, ускладненнем жыцця ва ўсіх магчымых сферах, уключна з адмаўленнем у медыцынскай дапамозе, змусіць людзей з’ехаць. Ім адразу ж прапаноўвалі адмысловы эмігранцкі пашпарт, казалі: іншага пашпарта, акрамя эмігранцкага, вы не атрымаеце. І ва ўладаў сапраўды атрымалася выціснуць з краіны процьму людзей.

Гэты інтэнсіўны перыяд цягнуўся 2-3 гады. Людзей збівалі падчас допытаў, у Власты Тршэшняка стралялі за галавой. Яны рабілі сапраўды жудасныя рэчы. У гэты час другая жонка майго таты думала пра тое, каб з’ехаць (бацькí тады ўжо былі ў разводзе). Вакол пра гэта гаварылі, мама таксама думала на гэты конт.

Быў такі момант, калі здавалася, што тэрор не скончыцца, рабілася толькі горш. Кожная з жанчын хацела ехаць у іншую краіну Еўропы. І тата сказаў, што так не пойдзе, што яны спачатку мусяць дамовіцца. Нейкі час яны дамаўляліся, але потым на гэта, на шчасце, усе забыліся, і мы нікуды не паехалі. Неяк сышло на нішто. Гэта былі ўжо 80-я гады і не было пагрозы, што камусьці прысудзяць дзесяць гадоў, але ціск быў. Я баюся, што ў Беларусі сёння ўсё нашмат горш.

Да 18 матуля зусім не цікавілася палітыкай…

Нядаўна выйшлі маміны ўспаміны, і яны пачынаюцца з таго, што да 18 яна зусім не цікавілася палітыкай. Яна вельмі нудзілася, калі чула, як яе маці абмяркоўвае нешта з сябрамі, яна адразу ж сыходзіла ў іншы пакой. Яе гэта зусім не цікавіла.

Мяне гэта глыбока шакавала. У мяне было такое дзіцячае ўяўленне, ды і цяпер таксама, як падумаю: быў час, калі яна гэтым не цікавілася? Я была перакананая, што гэта ў яе было заўжды.

Я думаю, што ва ўспамінах яна спрабавала згадаць, калі гэта пачалося. А пачалося гэта, я думаю, у інстытуце ў канцы 60-х гадоў, калі былі больш вольныя часы. Але пасля прыйшла савецкая акупацыя, і тут яна, па-мойму, аўтаматычна ўключылася.

Ужо ў 1969 годзе яе пасадзілі. Тады яна напоўніцу зразумела ўсе наступствы. Дома застаўся двухгадовы сын. А яна сядзела два гады ў чаканні суду. Ці паўтара года, а потым адбывала рэшту пакарання.
Я думаю, што ведаю яе досыць добра, мы размаўлялі пра гэта, але я не ўпэўненая, ці адбылося яе перараджэнне такім чынам, што яна раптам усвядоміла: я ўжо перайшла мяжу, і цяпер будзе адбывацца гэта і гэта, усё ясна. Я думаю, што яна заўсёды гаварыла пра гэта, таму па-іншаму яна б жыць усё адно не змагла. Ці былі нейкія ваганні, нейкія роздумы пра тое, калі ўжо… Я думаю, што гэта магло тычыцца самых вырашальных момантаў.

Калі затрымалі дзесяць чалавек, якія працавалі ў Камітэце абароны ахвяраў несправядлівага пераследу, і трэба было падключыць дзесяць новых, было зразумела, што іх хутчэй за ўсё чакаюць непрыемнасці. І тады ўжо выбіралі, каб адзін з сужэнцаў застаўся з дзецьмі — гэта была адзіная рэч, якая абмяркоўвалася. Але тое, што гэта зрабіць трэба, як яна казала, было несумненным.

Мне здаецца, што гэта адыграла ключавую ролю, калі людзі пачалі падпісваць петыцыі і падобныя рэчы. Іх збіралі ў пэўных месцах у дасведчаных людзей, і ў іх, на мой погляд, сапраўды была ўзгодненая стратэгія нейкай падрыхтоўкі ці выхавання такіх людзей: вы ведаеце, што ад вас чакаюць, вы робіце гэта і гэта, хай гэта робіць толькі адзін з сям’і, ці служылі вы ў войску, а калі не, дык толькі пасля службы. Такія справы.

Ядро, якое распачало складанне петыцый і лістоў або спробы вызваліць кагосьці з вязніцы — людзі свядома згаджаліся ўдзельнічаць у гэтым, ведаючы, на што яны ідуць. Бралі і падпісвалі.

Чаму адны ідуць у дысыдэнты, а іншыя — не

Па прафесіі я псіхатэрапеўт, і ў мяне ёсць такі агульны давер да людзей, перакананне, што людзі ў чымсьці падобныя. Першая думка, якая прыйшла мне да галавы — вельмі наіўная, але я тут сяджу як дзіця дысідэнткі, дык буду наіўнай. Думаю, што тым, хто калабаруе, бракуе інфармацыі. Калі б яна ў іх была…

Натуральна, перакананні вельмі важныя. Мне цяжка пра гэта разважаць, бо я ў гэтым нарадзілася, і мне было ясна, што гэта найлепшае, што можа быць, што свабода — важнейшая за ўсё. Астатняе можна нагнаць, калі чалавек унутрана свабодны.

Процьма людзей насамрэч нічога не рабіла і тым самым падтрымлівала рэжым. Я на іх не крыўдую, бо я не была ў іхняй шкуры — відаць, яны сапраўды баяліся.
У любым выпадку, усё залежыць і ад таго, наколькі рэжым гвалтоўны. Страх — гэта добры інструмент улады. Нават страх за тое, што будзе з маімі дзецьмі, калі яны праз мяне не змогуць вучыцца ва ўніверсітэце, што мы будзем есці, натуральна, як мы можам рэалізоўвацца. Але шмат што залежыць і ад каштоўнасцяў.

Пасля Пражскай вясны барацьба чэхаў працягвалася больш за 20 гадоў

Я думаю, што ў людзей было адчуванне, што ў гэтым ёсць сэнс, што нават калі рэжым трымаўся, яны ўсё адно хацелі, ці нават мусілі гэта рабіць. Мама мусіла, бо яна не магла інакш.

Я думаю, што збольшага — і менавіта гэта мяне турбуе ў краінах з жорсткімі рэжымамі — ролю грала супольнасць. Гэта была выключная супольнасць. І магчымасць працаваць з імі надалей была вялізнай перавагай. Там была салідарнасць.

Калі кагосьці арыштоўвалі, іншы прыходзіў на яго месца, бо той жа сядзіць. Людзі каардынаваліся паміж сабой і ў выніку дасягнулі таго, чаго хацелі.
Можа, гэтую важную ролю адыграў Вацлаў Гавэл, але заўсёды трэба было ўсё называць сваімі імёнамі і трэба было ведаць, якая ў нас мэта і якія сродкі. У петыцыях гэта заўсёды было добра сфармуляванае.