Што рабіць, калі настаўнік не дае здаваць іспыт па-беларуску

10/04/2023 - 15:24

Падручнік па гісторыі Беларусі 1992 года выдання / калаж Улада Рубанава, Еўрарадыё

Падручнік па гісторыі Беларусі 1992 года выдання / калаж Улада Рубанава, Еўрарадыё

“На пачатку XX стагоддзя ў Расійскай імперыі адзін з акадэмікаў сказаў: “Забараняць размаўляць на роднай мове — тое самае, што забараняць дыхаць, бо мова — гэта свет”, — прыгадвае эксперт у сферы навукі, адукацыі і інавацый Андрэй Лаўрухін.

Днямі Еўрарадыё паведамілі, што ў адной з мінскіх школ вучню забаранілі здаваць іспыт па гісторыі Беларусі на беларускай мове. Гэта зрабіў не рускі акупант, а звычайны беларускі настаўнік. У нашым інтэрв’ю Андрэй Лаўрухін кажа, чаму педагог не мае права на такія забароны і чым на іх можна адказваць нават у наш рэпрэсіўны час.

Што рабіць, калі настаўнік не дае здаваць іспыт па-беларуску

Андрэй Лаўрухін / Архіў эксперта

“Паводле закона ў Беларусі дзве мовы”

Усе, хто адказвае за адукацыю, кажуць, што ў нас няма ніякай забароны і абмежаванняў на мову. У гэтым сэнсе, калі настаўнік ці адміністрацыя школы кажуць слова “нельга”, яны займаюцца супрацьпраўнай дзейнасцю і павінны быць прыцягнутыя да адказнасці.

Трэба абавязкова зафіксаваць гэты факт і паспрабаваць разабрацца. Было б істотна атрымаць зваротную сувязь ад тых, хто прыняў такое рашэнне і забараніў вучню здаваць іспыт па-беларуску.
Па-другое, тое, што адбылося з гэтым іспытам, — сімптом усяго таго, што адбываецца ў сістэме адукацыі агулам, я маю на ўвазе палітычны кантэкст — варожасць да беларускай мовы, якая ператвараецца ў “знак бяды” для грамадзян.

Калі самі беларусы забараняюць выкарыстоўваць беларускую мову іншым беларусам — гэта сімптом таго, што палітыка цкавання суграмадзян паводле моўнага пытання перайшла на больш паўсядзённы ўзровень, на ўзровень звычайных адносін у школе.

Такія забароны фармуюць у школе сацыяльную ідэнтычнасць, і атрымліваецца, што школа ставіць мэту выхоўваць сярод навучэнцаў варожае стаўленне да беларускай мовы. Тое, што адбываецца, можна назваць трагічным сімптомам для грамадскасці.

З іншага боку, я разумею, што гэта можа быць зроблена праз засцярогу. Настаўнікі бачаць сігналы, што за людзьмі, якія размаўляюць па-беларуску, стаяць палітычныя погляды, палітычная свядомасць. Яны неяк прэвентыўна жадаюць прыціснуць магчымыя праблемы, якія пасля могуць закрануць навучальныя ўстановы.

Гэта звязана з больш жорсткім кантролем апошнім часам, у тым ліку з увядзеннем атэстацыі настаўнікаў і анкетавання вучняў, пра што мы нядаўна размаўлялі.

Такі кантроль падштурхоўвае настаўнікаў і адміністрацыю да таго, каб яны больш пільна сачылі за сваімі вучнямі, бо адказнасць будуць несці менавіта настаўнікі і адміністрацыя.

Падвозячы вынік, адзначу, што палітычная інструменталізацыя адукацыі ў Беларусі перайшла на якасна новы ўзровень.

Як мы бачым, цяпер гэта цкаванне паводле моўнай прыкметы ўжо на ўзроўні сярэдніх навучальных устаноў. Нават парушэнне закону не бянтэжыць настаўнікаў і адміністрацыю так, як наступствы таго, калі ў школах будуць выхаваныя свядомыя беларусы.

Што казаць, калі падручнікі па гісторыі Беларусі ў школах сталі рускамоўнымі

Гэта моўная палітыка Лукашэнкі і яго прыхільнікаў — лепей прэвентыўна знішчыць магчымасці карыстацца беларускай мовай. Раней, хай і фармальна, але адкрытай забароны на беларускую мову не было. Цяпер сістэматычна насаджаецца жах.

Характарыстыкі ад школы, якія павінны даваць настаўнікі вучням, — гэта інструмент больш пільнага кантролю для настаўнікаў, бо менавіта на іх будзе ляжаць пасля адказнасць.

Напрыклад, дзяўчыне даюць здаць іспыт па-беларуску, яна добра вучылася — ёй далі добрую характарыстыку. Пасля яна трапляе ў ВНУ і ладзіць нейкі іншадумны гурток. Калі ёю зацікавяцца ў КДБ, дык пачнуцца пытанні — хто гэтай дзяўчыне ў школе даў добрую характарыстыку? Мо ў іх у школе было ўвогуле такое асяроддзе?

Каб не трапіць у такую сітуацыю, школа паказвае, што мы на баку дзяржавы і ў нас усё добра. Мы з уладай робім усё ў два разы лепей і больш жорстка, чым ад нас патрабуюць. Гэта сумна. Трэба зразумець, хто прымае такое рашэнне на месцах і пры якіх абставінах.

Як жа закон?

Нават для Лукашэнкі і Пуціна істотна, што ёсць закон. Калі мы самі не звяртаемся да закона, мы адчыняем чорную скрыню Пандоры з самавольствам. Мы не абскардзілі — значыць, школа нібы зрабіла ўсё слушна. Нават калі думаеш, што нічога не зменіцца, трэба спрабаваць змагацца за свае правы. Апеляцыя да закона — цалкам легітымная.

Вядома, цалкам імаверна, што ў адказ настаўнікі ці адміністрацыя пачнуць пагражаць новымі санкцыямі. Тым не менш, калі вучань размаўляе па-беларуску і хоча здаваць на роднай мове іспыт, трэба нагадваць пра закон і настойваць. Можна для пачатку паразмаўляць з настаўнікам, ад якога ўсё пайшло, прыйсці і сказаць: маўляў, мы не хочам скандалу, але патлумачце, бо мы маем правы. Калі настаўнік будзе настойваць на сваім — ісці да адміністрацыі. Звычайна ў школах спрабуюць вырашаць канфлікты на мясцовым узроўні, ніхто не хоча праверак зверху і гэтак далей.

Можа быць і такое, што настаўнік(-ца) уключае рэжым забароны, бо не размаўляе па-беларуску

У гэтым выпадку трэба тым больш звярнуцца да адміністрацыі і нагадаць пра закон. Калі адміністрацыя больш-менш адэкватная, то нагадае настаўнікам, што нельга ставіць свае жаданні вышэй за закон.

Вучаніца / pixabay.com

Калі рэакцыі няма — атрымліваецца, што ўжо ўсё зусім не паводле закона. Кожны будзе выстаўляць свае правілы. Нейкі настаўнік будзе збіваць ці тыкаць вучняў указкай, маўляў, маю права. Тады не трэба здзіўляцца, калі пачнецца хаос. Нехта можа прынесці ў школу выбухоўку, бо таксама будзе лічыць, што мае права.

Таму зразумела, што павінна быць нейкая мяжа. Калі ёсць закон — давайце прытрымлівацца яго, калі не да законаў — чакайце, што будзе адпаведная рэакцыя з усіх бакоў: настаўнікаў, вучняў і іх бацькоў. Улада гэта таксама разумее.

Не ведаю, мо раптам ужо і з’явіліся законы, што вучні не могуць здаваць залікі па-беларуску. Тады хай іх нам пакажуць.

Раней так не ціснулі

Калі я вучыўся у 90-я, у мяне былі апантаныя беларускай мовай выкладчыкі, і ніякіх праблем праз гэта я не памятаю. Ведаю, што, наадварот, да іх ставіліся з вялікай пашанай. Калі я працаваў у ВНУ, таксама гэта адчуў.

Быў час, калі я выкладаў якраз гісторыю Беларусі ў школе. Падручнікі тады былі яшчэ беларускія. Памятаю, што часам іх крытыкавалі праз тое, што яны доўгія і складаныя для ўспрымання вучнямі, але не праз мову. З гэтага пункта гледжання час быў больш свабодны.

Іншая справа, што часам у 90-я, калі студэнты даведваліся, што іх выкладчыкі прыехалі з Расіі, яны маглі ім казаць нешта накшталт: “Чамадан — вакзал — Расія”. З гэтым сутыкнуліся мае бацькі, памятаю, як ім было крыўдна.

Тым не менш, мы разумеем, што такога эксклюзіўнага нацыяналізму, звязанага з мовай, ужо даўно няма і сёння дзіўна забараняць беларусам размаўляць па-беларуску. Тое, што гэта робяць самі беларусы, — крыўдна ўдвая.