Чаму Беларусь уваходзіць у Топ-11 самых нерэлігійных дзяржаваў?
У царкву стала ходзіць невялікая колькасць людзей, а наведванне храмаў па вялікіх святах не сведчыць пра рэлігійнасць беларусаў.
Хутчэй, гэта сведчыць пра наш кансерватызм, а можа нават пра забабоннасць…
Пра тое, ці рэлігійная мы нацыя, у размове з Еўрарадыё разважае філосаф Уладзімір Мацкевіч.
На Раство колькасць наведвальнікаў храмаў у Беларусі ўзрастае… Пра што гэта сведчыць? Мы сапраўды рэлігійная нацыя?
Мацкевіч: Наведванне храмаў па вялікіх святах не можа сведчыць пра рэлігійнасць. Хутчэй, гэта сведчыць пра кансерватызм, можа нават пра забабоннасць. Да таго ж, шмат якія святы з’яўляюцца каляндарнымі і вельмі шчыльна прывязаныя да ладу жыцця. Кожны сезон мае свае адметныя святы. Нават калі мяняюцца ідэалогіі і рэлігіі, то кожная наступная рэлігія прыстасоўвае каляндарныя святы для сваіх патрэбаў.
Новы год, Раство, Каляды – гэта ўсё розныя пласты традыцый. Каляды – гэта паганская традыцыя, якая цягнецца з даўніх дахрысціянскіх часоў, Раство прыйшло на змену Калядам, а потым ужо ў савецкі час увялі шырокае святкаванне Новага года, і гэта ўсё прыпадае прыкладна на адзін час.
Таму, калі на Вялікдзень ці Раство людзі ходзяць у царкву, гэта не кажа пра іх рэлігійнасць. Да таго ж, у хрысціянстве ёсць яшчэ такая назва – “нядзельнае” або “святочнае” хрысціянства. Гэта калі людзі ўвесь час ніяк не дбаюць ні пра Бога, ні пра душу, але час ад часу, калі ходзяць усе, то і яны наведваюць царкву.
Калі наведванне храмаў не сведчыць пра рэлігійнасць, то ў чым наша рэлігійнасць? Як можна ахарактарызаваць веру беларусаў?
Няма падстаў казаць, што беларусы занадта рэлігійная нацыя. Хутчэй – амбівалентная, нацыя з традыцыйным ладам жыцця.
Але ж не трэба і адмаўляць наяўнасць рэлігійнасці. У 1990-я гады быў выбух рэлігійнасці, людзі пацягнуліся ў царкву. Цэрквы ўсіх канфесій аднавіліся… Але з таго часу новай хвалі ўзнаўлення рэлігійнасці не было, яна нават троху зменшылася. Я думаю, што не больш за чвэрць ўсяго насельніцтва ўсіх канфесіях з’яўляецца носьбітамі рэлігійнай свядомасці.
Не больш за чвэрць адносяць сябе да якой-небудзь канфесіі?
Не, проста адносіць сябе, бо гэта не падстава лічыць чалавека рэлігійным. Напрыклад, падлік праваслаўных вядзецца па самавызначэнні людзей. Скажам, мая сям’я шмат пакаленняў была праваслаўная, таму я нібыта таксама праваслаўны. Так можа казаць чалавек, які ўвогуле ў царкве быў адзін раз у жыцці, калі яго хрысцілі.
У меншай ступені гэта тычыцца католікаў, і яшчэ ў меншай ступені – пратэстантаў, частка з якіх прымае хрышчэнне ў свядомым узросце. Таму, статыстыка тут вельмі ўмоўная. І яе ўмоўнасць тычыцца нявызначанасці паняццяў – рэлігійнасці, ідэнтычнасці, уцаркаўлёнасці… Гэта ўсё розныя рэчы.
У царкву стала ходзіць, жыве жыццём царквы невялікая колькасць людзей, час ад часу наведвае і адпраўляе святы большая колькасць людзей, а частка ўвогуле не звяртае на гэта ўвагі.
Ёсць такое меркаванне, што беларусы не вельмі веруючы, але цярпімы да кожнай веры народ? Ці сапраўды гэта так?
Не, гэта не зусім так. Беларусы сапраўды з даўніх часоў прызвычаіліся жыць побач з яўрэямі, якія вызнаюць іудаізм, з католікамі… Яшчэ сто, сто пяцьдзясят гадоў таму большая частка была ўніятамі. Таму наяўнасць у наваколлі розных канфесій – з’ява для Беларусі традыцыйная. Але я б не сказаў, што цярпімасці да гэтага было вельмі шмат.
Прадстаўнікі розных канфесій жылі шчыльнымі групамі, але не вельмі імкнуліся ўступаць у кантакт. Гэта можна назіраць і па сённяшні дзень.
Не магу сказаць, што цярпімасць да іншых канфесій характэрная для прадстаўнікоў усіх канфесій. Хутчэй, гэта проста даводзіцца прымаць як з’яву жыцця. Але ж кантакты паміж імі вельмі малыя. Шлюбы паміж вернікамі розных канфесій (не проста тымі, хто паходзіць з тых ці іншых канфесійных суполак, а вернікамі) не вельмі распаўсюджаныя. І насцярожанасць заўсёды ёсць.
Не трэба выключаць і таго, што ў розных канфесіях бываюць купкі фанатычных прыхільнікаў, якія вельмі нецярпліва ставяцца адзін да аднаго. Да сённяшняга часу можна чуць розныя негатыўныя выказванні адносна іншых канфесій.
Наконт негатыўных выказванняў… Ці разглядаюцца дагэтуль каталіцтва і пратэстантызм як праваднікі варожага ўплыву Захаду?
Пра каталіцызм так сказаць немагчыма, таму што гэта для нас амаль традыцыйная з’ява. Зразумела, як каталіцызм, так і праваслаўе прыйшлі сюды звонку, але ж можна лічыць іх нашымі адметнымі рэлігіямі. Тое самае можна б было сказаць і пра пратэстантызм, калі б людзі былі больш дасведчанымі і адукаванымі – пашырэнне рэфармацыі ў Вялікім княстве літоўскім у XVI стагоддзі было вельмі моцным.
З тых часоў пратэстанцкія асяродкі так і засталіся. Іншая справа, што потым яны спалучыліся… Напрыканцы ХІХ, на пачатку ХХ стагоддзя, а тым больш у савецкія часы розныя пратэстанцкія плыні перапляліся паміж сабой, і, хутчэй, запазычылі заходнія веравызнанні (баптысты, напрыклад).
Зразумела, што гістарычна гэта не так… Але якое само стаўленне людзей?
Ад праваслаўных часта можна чуць, што пратэстанты – гэта сектанты. Можна чуць некаторыя варожыя выпады ў бок католікаў… У бок праваслаўных таксама ёсць крытыка з боку іншых канфесій. Але няма моцнай абразы, таму што гэта дамінуючая рэлігія, і таму гэта нават небяспечна.
Калі звярнуцца да статыстыкі, то за апошні час цікавасць беларусаў да рэлігіі ўзрасла. Тым часам мы застаемся адной з самых нерэлігійных краін… У розных краінах жыхарам задавалася адно і тое ж пытанне: “Ці важнае месца ў вашым жыцці займае рэлігія?”. І Беларусь паводле гэтых апытанняў трапіла ў Топ-11 самых нерэлігійных дзяржаў. Чаму так?
Лічбы заўсёды адносныя. Калі нават намеціўся рост рэлігійных каштоўнасцяў, то гэта не значыць, што мы адразу сталі рэлігійнымі. Рост жа можа пачынацца з вельмі нізкіх паказчыкаў.
Па маіх назіраннях, з тых мясцінаў, дзе мне давялося бываць і жыць – сапраўды, Беларусь значна менш рэлігійная краіна, чым Латвія або Арменія, Польшча, Літва ці Украіна.
Чаму так адбываецца?
З аднаго боку, у нас саветызацыя пусціла больш глыбокія карані. З другога боку, на працягу ўсяго тысячагоддзя існавання хрысціянства ў нашай краіне, мы як былі адной з апошніх паганскіх тэрыторый, так з цягам часу і застаёмся найменш рэлігійнай тэрыторыяй. А паганства не выхоўвае высокай рэлігійнасці – там пануе абраднасць, рытуальнасць. Гэта рытуальнасць і стала найбольш адметнай прыкметай, характарыстыкай рэлігійнасці ў Беларусі.
Калі гаворка ідзе пра абраднасць, то гэта павярхоўная рэлігійнасць, яна не закранае глыбіні свядомасці чалавека. І таму калі пайшла секулярызацыя і савецкі атэізм, то яны найбольш і сказаліся на Беларусі.
Ёсць гістарычныя падставы для таго, каб мы былі не такой рэлігійнай нацыяй. Больш за тое, вельмі адрозніваюцца заходнія рэгіёны Беларусі і ўсходнія. Па ўсіх паказчыках найменш рэлігійная магілёўская вобласць. А найбольш рэлігійныя – гродзенская і брэсцкая. Пры чым па самых розных канфесіях.
Так, беларусы даўжэй, чым астатнія краіны Еўропы захоўвалі паганскія традыцыйныя культы. Дагэтуль у нас захавалася шмат рытуалаў – тое самае калядаванне…
Каляды, Купалле, тая самая Масленка… Пласты паганства, пасля новы пласт хрысціянства, ну і дадалася яшчэ савецкая абраднасць. Савецкая ўлада імкнулася не проста знішчыць рэлігію, а замяніць яе ідэалогіяй. І калі стала зразумела, што марксізм як ідэалогія не можа распаўсюдзіцца на ўсе сферы жыцця, то шлюб, нараджэнне, шмат якія жыццёвыя рэчы савецкая ўлада напоўніла сваімі рытуаламі, запазычваючы тэхналогію ад хрысціянства. І сёння гэта ў такім міксе існуе – усё разам…
Якія ў нас адносіны паміж рэлігіяй і ўладай?
Дрэнныя. Улада імкнецца кіраваць працэсамі сацыяльнага жыцця цэркваў і нават выключна канфесійнымі рэчамі, вызначаючы, хто там больш традыцыйны, хто менш традыцыйны… Аддае прэферэнцыі адной рэлігіі, адной канфесіі і прыціскае іншыя.
Думаю, што яна нават не робіць дабра той канфесіі, якую вылучае для сябе як галоўную. Як бы рэжым не імкнуўся зрабіць праваслаўе падмуркам сваёй ідэалогіі – пакуль што нічога з гэтага не атрымоўваецца. Таму што рэлігія не можа быць свецкай, дзяржаўнай ідэалогіяй.
А ў нас спрабуюць разглядаць рэлігію як крыніцу ідэалогіі?
Спрабуюць. Трэба сказаць, што праваслаўе дае для гэтага падставы, захоўваючы ў сабе частку візантыйскіх прынцыпаў.
Натуральна, улада не можа звярнуцца за гэтым да каталіцызму ці пратэстантызму. У католікаў зусім іншыя адносіны да дзяржавы – у іх ёсць сусветны цэнтр… У пратэстантаў таксама іншыя адносіны, яны жорстка кіруюцца прынцыпам аддзялення царквы ад дзяржавы. Таму ніякай пратэстанцкай ідэалогіі для дзяржавы не можа быць.
Ці шмат сярод беларусаў атэістаў?
Я думаю, што па ўсім свеце атэістаў вельмі мала. Большая частка людзей, якія называюць сябе атэістамі – гэта агностыкі, якія разумеюць, што яны не ведаюць адказаў на пытанні… Так і жывуць не маючы адказаў, бо не надаюць ім вялікага значэння. Агностыкаў значна больш, а яшчэ больш людзей абыякавых, якія ўвогуле не імкнуцца вырашаць духоўныя праблемы. Ім хапае штодзённых матэрыяльных клопатаў.
Абыякавасць і незацікаўленасць у духоўных пытаннях – гэта вельмі распаўсюджаная з’ява. А атэізм – гэта амаль іншая рэлігія. Трэба быць вялікім прыхільнікам такой логікі, у якой Бога ўвогуле няма.
На Раство колькасць наведвальнікаў храмаў у Беларусі ўзрастае… Пра што гэта сведчыць? Мы сапраўды рэлігійная нацыя?
Мацкевіч: Наведванне храмаў па вялікіх святах не можа сведчыць пра рэлігійнасць. Хутчэй, гэта сведчыць пра кансерватызм, можа нават пра забабоннасць. Да таго ж, шмат якія святы з’яўляюцца каляндарнымі і вельмі шчыльна прывязаныя да ладу жыцця. Кожны сезон мае свае адметныя святы. Нават калі мяняюцца ідэалогіі і рэлігіі, то кожная наступная рэлігія прыстасоўвае каляндарныя святы для сваіх патрэбаў.
Новы год, Раство, Каляды – гэта ўсё розныя пласты традыцый. Каляды – гэта паганская традыцыя, якая цягнецца з даўніх дахрысціянскіх часоў, Раство прыйшло на змену Калядам, а потым ужо ў савецкі час увялі шырокае святкаванне Новага года, і гэта ўсё прыпадае прыкладна на адзін час.
Таму, калі на Вялікдзень ці Раство людзі ходзяць у царкву, гэта не кажа пра іх рэлігійнасць. Да таго ж, у хрысціянстве ёсць яшчэ такая назва – “нядзельнае” або “святочнае” хрысціянства. Гэта калі людзі ўвесь час ніяк не дбаюць ні пра Бога, ні пра душу, але час ад часу, калі ходзяць усе, то і яны наведваюць царкву.
Калі наведванне храмаў не сведчыць пра рэлігійнасць, то ў чым наша рэлігійнасць? Як можна ахарактарызаваць веру беларусаў?
Няма падстаў казаць, што беларусы занадта рэлігійная нацыя. Хутчэй – амбівалентная, нацыя з традыцыйным ладам жыцця.
Але ж не трэба і адмаўляць наяўнасць рэлігійнасці. У 1990-я гады быў выбух рэлігійнасці, людзі пацягнуліся ў царкву. Цэрквы ўсіх канфесій аднавіліся… Але з таго часу новай хвалі ўзнаўлення рэлігійнасці не было, яна нават троху зменшылася. Я думаю, што не больш за чвэрць ўсяго насельніцтва ўсіх канфесіях з’яўляецца носьбітамі рэлігійнай свядомасці.
Не больш за чвэрць адносяць сябе да якой-небудзь канфесіі?
Не, проста адносіць сябе, бо гэта не падстава лічыць чалавека рэлігійным. Напрыклад, падлік праваслаўных вядзецца па самавызначэнні людзей. Скажам, мая сям’я шмат пакаленняў была праваслаўная, таму я нібыта таксама праваслаўны. Так можа казаць чалавек, які ўвогуле ў царкве быў адзін раз у жыцці, калі яго хрысцілі.
У меншай ступені гэта тычыцца католікаў, і яшчэ ў меншай ступені – пратэстантаў, частка з якіх прымае хрышчэнне ў свядомым узросце. Таму, статыстыка тут вельмі ўмоўная. І яе ўмоўнасць тычыцца нявызначанасці паняццяў – рэлігійнасці, ідэнтычнасці, уцаркаўлёнасці… Гэта ўсё розныя рэчы.
У царкву стала ходзіць, жыве жыццём царквы невялікая колькасць людзей, час ад часу наведвае і адпраўляе святы большая колькасць людзей, а частка ўвогуле не звяртае на гэта ўвагі.
Ёсць такое меркаванне, што беларусы не вельмі веруючы, але цярпімы да кожнай веры народ? Ці сапраўды гэта так?
Не, гэта не зусім так. Беларусы сапраўды з даўніх часоў прызвычаіліся жыць побач з яўрэямі, якія вызнаюць іудаізм, з католікамі… Яшчэ сто, сто пяцьдзясят гадоў таму большая частка была ўніятамі. Таму наяўнасць у наваколлі розных канфесій – з’ява для Беларусі традыцыйная. Але я б не сказаў, што цярпімасці да гэтага было вельмі шмат.
Прадстаўнікі розных канфесій жылі шчыльнымі групамі, але не вельмі імкнуліся ўступаць у кантакт. Гэта можна назіраць і па сённяшні дзень.
Не магу сказаць, што цярпімасць да іншых канфесій характэрная для прадстаўнікоў усіх канфесій. Хутчэй, гэта проста даводзіцца прымаць як з’яву жыцця. Але ж кантакты паміж імі вельмі малыя. Шлюбы паміж вернікамі розных канфесій (не проста тымі, хто паходзіць з тых ці іншых канфесійных суполак, а вернікамі) не вельмі распаўсюджаныя. І насцярожанасць заўсёды ёсць.
Не трэба выключаць і таго, што ў розных канфесіях бываюць купкі фанатычных прыхільнікаў, якія вельмі нецярпліва ставяцца адзін да аднаго. Да сённяшняга часу можна чуць розныя негатыўныя выказванні адносна іншых канфесій.
Наконт негатыўных выказванняў… Ці разглядаюцца дагэтуль каталіцтва і пратэстантызм як праваднікі варожага ўплыву Захаду?
Пра каталіцызм так сказаць немагчыма, таму што гэта для нас амаль традыцыйная з’ява. Зразумела, як каталіцызм, так і праваслаўе прыйшлі сюды звонку, але ж можна лічыць іх нашымі адметнымі рэлігіямі. Тое самае можна б было сказаць і пра пратэстантызм, калі б людзі былі больш дасведчанымі і адукаванымі – пашырэнне рэфармацыі ў Вялікім княстве літоўскім у XVI стагоддзі было вельмі моцным.
З тых часоў пратэстанцкія асяродкі так і засталіся. Іншая справа, што потым яны спалучыліся… Напрыканцы ХІХ, на пачатку ХХ стагоддзя, а тым больш у савецкія часы розныя пратэстанцкія плыні перапляліся паміж сабой, і, хутчэй, запазычылі заходнія веравызнанні (баптысты, напрыклад).
Зразумела, што гістарычна гэта не так… Але якое само стаўленне людзей?
Ад праваслаўных часта можна чуць, што пратэстанты – гэта сектанты. Можна чуць некаторыя варожыя выпады ў бок католікаў… У бок праваслаўных таксама ёсць крытыка з боку іншых канфесій. Але няма моцнай абразы, таму што гэта дамінуючая рэлігія, і таму гэта нават небяспечна.
Калі звярнуцца да статыстыкі, то за апошні час цікавасць беларусаў да рэлігіі ўзрасла. Тым часам мы застаемся адной з самых нерэлігійных краін… У розных краінах жыхарам задавалася адно і тое ж пытанне: “Ці важнае месца ў вашым жыцці займае рэлігія?”. І Беларусь паводле гэтых апытанняў трапіла ў Топ-11 самых нерэлігійных дзяржаў. Чаму так?
Лічбы заўсёды адносныя. Калі нават намеціўся рост рэлігійных каштоўнасцяў, то гэта не значыць, што мы адразу сталі рэлігійнымі. Рост жа можа пачынацца з вельмі нізкіх паказчыкаў.
Па маіх назіраннях, з тых мясцінаў, дзе мне давялося бываць і жыць – сапраўды, Беларусь значна менш рэлігійная краіна, чым Латвія або Арменія, Польшча, Літва ці Украіна.
Чаму так адбываецца?
З аднаго боку, у нас саветызацыя пусціла больш глыбокія карані. З другога боку, на працягу ўсяго тысячагоддзя існавання хрысціянства ў нашай краіне, мы як былі адной з апошніх паганскіх тэрыторый, так з цягам часу і застаёмся найменш рэлігійнай тэрыторыяй. А паганства не выхоўвае высокай рэлігійнасці – там пануе абраднасць, рытуальнасць. Гэта рытуальнасць і стала найбольш адметнай прыкметай, характарыстыкай рэлігійнасці ў Беларусі.
Калі гаворка ідзе пра абраднасць, то гэта павярхоўная рэлігійнасць, яна не закранае глыбіні свядомасці чалавека. І таму калі пайшла секулярызацыя і савецкі атэізм, то яны найбольш і сказаліся на Беларусі.
Ёсць гістарычныя падставы для таго, каб мы былі не такой рэлігійнай нацыяй. Больш за тое, вельмі адрозніваюцца заходнія рэгіёны Беларусі і ўсходнія. Па ўсіх паказчыках найменш рэлігійная магілёўская вобласць. А найбольш рэлігійныя – гродзенская і брэсцкая. Пры чым па самых розных канфесіях.
Так, беларусы даўжэй, чым астатнія краіны Еўропы захоўвалі паганскія традыцыйныя культы. Дагэтуль у нас захавалася шмат рытуалаў – тое самае калядаванне…
Каляды, Купалле, тая самая Масленка… Пласты паганства, пасля новы пласт хрысціянства, ну і дадалася яшчэ савецкая абраднасць. Савецкая ўлада імкнулася не проста знішчыць рэлігію, а замяніць яе ідэалогіяй. І калі стала зразумела, што марксізм як ідэалогія не можа распаўсюдзіцца на ўсе сферы жыцця, то шлюб, нараджэнне, шмат якія жыццёвыя рэчы савецкая ўлада напоўніла сваімі рытуаламі, запазычваючы тэхналогію ад хрысціянства. І сёння гэта ў такім міксе існуе – усё разам…
Якія ў нас адносіны паміж рэлігіяй і ўладай?
Дрэнныя. Улада імкнецца кіраваць працэсамі сацыяльнага жыцця цэркваў і нават выключна канфесійнымі рэчамі, вызначаючы, хто там больш традыцыйны, хто менш традыцыйны… Аддае прэферэнцыі адной рэлігіі, адной канфесіі і прыціскае іншыя.
Думаю, што яна нават не робіць дабра той канфесіі, якую вылучае для сябе як галоўную. Як бы рэжым не імкнуўся зрабіць праваслаўе падмуркам сваёй ідэалогіі – пакуль што нічога з гэтага не атрымоўваецца. Таму што рэлігія не можа быць свецкай, дзяржаўнай ідэалогіяй.
А ў нас спрабуюць разглядаць рэлігію як крыніцу ідэалогіі?
Спрабуюць. Трэба сказаць, што праваслаўе дае для гэтага падставы, захоўваючы ў сабе частку візантыйскіх прынцыпаў.
Натуральна, улада не можа звярнуцца за гэтым да каталіцызму ці пратэстантызму. У католікаў зусім іншыя адносіны да дзяржавы – у іх ёсць сусветны цэнтр… У пратэстантаў таксама іншыя адносіны, яны жорстка кіруюцца прынцыпам аддзялення царквы ад дзяржавы. Таму ніякай пратэстанцкай ідэалогіі для дзяржавы не можа быць.
Ці шмат сярод беларусаў атэістаў?
Я думаю, што па ўсім свеце атэістаў вельмі мала. Большая частка людзей, якія называюць сябе атэістамі – гэта агностыкі, якія разумеюць, што яны не ведаюць адказаў на пытанні… Так і жывуць не маючы адказаў, бо не надаюць ім вялікага значэння. Агностыкаў значна больш, а яшчэ больш людзей абыякавых, якія ўвогуле не імкнуцца вырашаць духоўныя праблемы. Ім хапае штодзённых матэрыяльных клопатаў.
Абыякавасць і незацікаўленасць у духоўных пытаннях – гэта вельмі распаўсюджаная з’ява. А атэізм – гэта амаль іншая рэлігія. Трэба быць вялікім прыхільнікам такой логікі, у якой Бога ўвогуле няма.
