Нацыянальная місія. Вядомыя педагогі і эксперты — пра тое, як выратаваць школы

Аляксандр Лукашэнка запатрабаваў вывесці адукацыю на новы ўзровень, прытым у даволі сціслыя тэрміны. Да верасня 2022 года трэба "скончыць усе пачынанні і рэформы". Гэта значыць, у Мінадукацыі крыху больш за год.

Еўрарадыё сабрала ўласную "працоўную групу". Мы абмеркавалі з экспертамі сферы, якой, на іх погляд, павінна быць рэформа беларускай сістэмы адукацыі і якой на выхадзе атрымаецца ідэальная школа будучыні.

Хтосьці адзначыў, што на ўроках дагэтуль шыюць фартухі, але не вучаць фінансавай адукаванасці. Хтосьці — што таленавітым настаўнікам трэба даць больш свабоды ў распрацоўцы праграм. І ўсе пагадзіліся: перш за ўсё трэба вызваліць настаўнікаў ад бясконцых справаздач.

Сярод нашых суразмоўцаў ёсць тыя, хто лічыць, што рэформа павінна быць максімальна апалітычнай, а прывязка да палітычных змен — шлях у нікуды. Іх парады можна выкарыстоўваць проста цяпер, бо часу ў Мінадукацыі мала. Ёсць і тыя, хто гатовы даваць рэкамендацыі толькі з папраўкай на тое, што мы гаворым пра ідэальную Беларусь будучыні, у якой таксама спатрэбяцца школы.
 

Яўген Лівянт: рэформа адукацыі павінна быць апалітычнай

— Горш быць ужо не можа, трэба тэрмінова нешта рабіць, — кажа педагог, сузаснавальнік адукацыйнага цэнтра "100 балаў" Яўген Лівянт, пачынаючы абмяркоўваць з карэспандэнтам Еўрарадыё магчымую рэформу адукацыі.

— Прыступіць да працы над рэформай трэба як мага хутчэй, і гэта відавочна ўсім. Але не для таго, каб хутчэй з гэтым скончыць. Рэформа сістэмы адукацыі не павінна скончыцца наогул ніколі, — папярэджвае Лівянт.

Назавіце крызіс крызісам

— З чаго пачынаецца рашэнне ўсякай праблемы? З яе апісання. Для пачатку правесці досыць доўгае і дбайнае абмеркаванне таго, чым ёсць сістэма адукацыі цяпер. Неабходна адказаць сабе на пытанні: "Што не так?", "Што трэба змяніць і што захаваць?".

Калі аналіз праблем прывядзе да высновы, што ў сістэме адукацыі глыбокі крызіс (я лічу менавіта так), не спужацца яго прызнаць. Потым спатрэбіцца не менш доўгае абмеркаванне таго, што рабіць, як рабіць і, галоўнае, з якой мэтай рабіць. Упэўнены, што простымі павярхоўнымі рашэннямі абысціся не ўдасца.

Памятаеце, у нас шмат гадоў была гіперінфляцыя? Мы прывыклі з ёй жыць і пражылі ў такім стане з 1990 года амаль 25 гадоў. У нейкі момант гэта спынілася — думаю, не па пстрычцы пальцаў. Людзі, якія разумеюць, што адбываецца ў эканоміцы, доўга абмяркоўвалі, што рабіць, фармулявалі комплекс мер. І я ўпэўнены, што працэс рэалізацыі гэтых рашэнняў працягваецца дагэтуль. Гіперінфляцыю называюць гіперінфляцыяй, так і ў сферы адукацыі трэба не пабаяцца назваць крызіс крызісам.

Ужо многія дзяржавы правялі школьную рэформу: усе прыбалтыйскія краіны, Польшча, Украіна, Расія, Казахстан, Узбекістан, Грузія. І ў гэтых краінах сістэмныя школьныя пераўтварэнні працягваюцца і цяпер.

Але я праціўнік таго, каб узяць чыюсьці мадэль і рэалізаваць яе ў Беларусі.

Па-першае, таму што звычайна пад гэтым маецца на ўвазе "ўзяць асобныя элементы мадэлі", а мадэль ёсць сэнс браць толькі цалкам, інакш нічога не спрацуе.

Па-другое, ніякую мадэль нельга проста перанесці на нашу глебу, працаваць не будзе. Але відавочна, што трэба вывучаць досвед іншых краін, трэба абмяркоўваць яго, каб зразумець, што ў іх атрымалася, што не ўдалося.
 

Што можна выправіць хутка 

Па-першае, жахлівую бюракратыю ў школе. Тут бы вельмі дапамог досвед Міністэрства па падатках і зборах. Я індывідуальны прадпрымальнік з 2001 года. І я бачу, як сістэмна гэтае ведамства змагаецца з бюракратыяй.

А ў сістэме адукацыі яна дагэтуль жахлівая. Калі я пачынаў як малады настаўнік, завуч і дырэктар хадзілі па ўроках, давалі парады. Цяпер кіраўніцтва школ большую частку часу працуе з дакументацыяй.

Бюракратыя — адна з прычын, з якой настаўнікі пакідаюць прафесію, з якой не хочуць ісці ў прафесію. Ніхто не хоча займацца лухтой. Радыкальная адмова ад бюракратыі не вырашыла б праблемы нястачы настаўнікаў, але значна палепшыла б сітуацыю з кадрамі.

Па-другое, можна значна палепшыць жыццё абітурыентаў, якія паспяхова канчаюць школу і добра здаюць ЦТ. Калі суседнія з намі дзяржавы канкуруюць за нашых маладых людзей, асабліва здольных, то наша Міністэрства адукацыі не тое што на поле не выйшла, каб уступіць у гэтую гульню, але нават у раздзявальню пераадзецца перад матчам не зайшло.

Я б прапанаваў абітурыентаў, якія набіраюць 350 балаў і вышэй з максімальных 400, гарантавана залічаць на бюджэт. Я б увёў электронную сістэму залічэння ў ВНУ. Я б дазволіў абітурыентам падаваць заявы ў некалькі ВНУ, натуральна, дыстанцыйна, бо мы, мабыць, цяпер адзіная краіна, дзе абітурыенты могуць падаваць заяву толькі ў адну навучальную ўстанову і толькі вочна.

Вельмі важна, каб людзі адчулі паляпшэнні. Псіхалагічна важна. Калі рэформа дасць вучням, настаўнікам нешта карыснае, можна чакаць станоўчай рэакцыі на яе.

Рэформа — гэта назаўжды

Вельмі важна не палітызаваць рэформу адукацыі ў наш палітызаваны час. У краін, якія я пералічыў вышэй, абсалютна розны палітычны лад. У Грузіі, напрыклад, за час рэформы адукацыі некалькі разоў памяняўся палітычны лад, а сама рэформа працягваецца. Усякая жорсткая прывязка сістэмы адукацыі да палітычных змен — пажаданых або непажаданых — гэта шлях у нікуды.

І важна разумець: нельга правесці нейкія змены, а потым думаць, што цяпер 20 гадоў можна нічога не рабіць. Так было раней: назапашваліся праблемы, калі іх станавілася занадта шмат — шукалі і знаходзілі сістэмнае рашэнне. Тыя, хто цяпер пачынае рэформу ў сістэме адукацыі, павінны ўсведамляць: яе давядзецца працягваць заўсёды, яна ніколі не скончыцца. Бо ніхто не ведае, якім будзе жыццё і якая сістэма адукацыі будзе патрэбна нават праз пяць гадоў. Рэформа адукацыі цяпер можа быць толькі перманентнай, і да гэтага трэба быць гатовым.
 

Вераніка, дырэктарка школы: чыноўнікі, адчапіцеся ад настаўнікаў

Адна з дырэктараў беларускіх школ, якая прадставілася Веранікай, звярнулася да чыноўнікаў з Міністэрства адукацыі. Просьба простая: дазвольце настаўнікам рабіць тое, што яны ўмеюць лепш за ўсё, — вучыць дзяцей. А не запаўняць бясконцыя справаздачы.

"Спытайце ў настаўніка, ці добрая праграма. Ён адкажа — не"

— Я рэкамендавала б пачаць з выключэння бюракратыі, якой пранізаная сістэма школьнай адукацыі. Настаўніку даводзіцца замест таго, каб выконваць свой асноўны абавязак, запаўняць неймаверную колькасць паперак.

Чыноўнікі, адчапіцеся ад настаўніка, дайце яму проста вучыць. Ён гэта ўмее лепш за ўсё. Часам за дзень настаўніку трэба напісаць справаздачу, у якой адказаць на пяць-восем пытанняў. Напрыклад, колькі класных гадзін вы правялі на тэму грамадзянска-патрыятычнага выхавання? Якія методыкі грамадзянска-патрыятычнага выхавання вы выкарыстоўвалі?

Праграму трэба мяняць, яна ў нас засталася з савецкіх часоў. Калі любога настаўніка, незалежна ад урокаў, якія ён вядзе, спытаць, ці добрая вучэбная праграма, вам адкажуць — не.

Можа, магчыма даць трошкі больш свабоды настаўніку, каб мог мадыфікаваць праграму, зыходзячы з патрэбаў і здольнасцяў вучняў.
 

"Ідэя арганізаваць 12-гадовае навучанне была добрай"

Памятаеце даўнюю ідэю арганізаваць 12-гадовае навучанне? Мне здаецца, добрая ідэя, увасабленне пакутуе. Па задумцы ўсе дзеці павінны былі заканчваць 10 класаў, а працягваць навучанне далей — толькі дзеці, якія маюць намер паступаць у вышэйшыя навучальныя ўстановы. І вось гэтыя два гады яны мэтанакіравана рыхтаваліся б да паступлення. За два гады чалавек можа зразумець, што яму трэба, што яму цікава.

А як атрымалася? У некаторых школах, асабліва сельскіх, бывалі класы, у якіх большасць дзяцей сыходзілі пасля дзясятага класа. У выніку 11-12-х наогул не было. І чыноўнікі падумалі: гэта ж дрэнна! Не ўжо, давайце мы вернемся да 11-гадовага навучання.

Сістэма адукацыі павінна адпавядаць запытам грамадства, яна павінна быць гнуткай. Наша сістэма адукацыі засталася з савецкіх часоў. Мы вучым дзяцей: прачытай падручнік адсюль дасюль і вывучы. Мы не вучым дзяцей самаму галоўнаму: разважаць і размаўляць, умець выказваць сваю думку па любым прадмеце.

Для гэтага трэба змяніць свядомасць, у першую чаргу — свядомасць бацькоў і настаўнікаў. Дзеці гнуткія, якраз яны развіваюцца разам з грамадствам.

На ўсё гэта трэба гадоў дзесяць. Года на такія змены не хопіць. Хіба цяперашнія дзесяцікласнікі выйдуць са школы праз год зусім іншымі людзьмі? Не. Мінусаў будзе досыць у працэсе гэтых змен.

Але гэта неабходна, каб у канчатковым выніку атрымалася такая сістэма, якая б да 11-га або 12-га класа выпускала са школы чалавека, які можа рабіць усвядомлены выбар.

А бацькам трэба паказаць, што настаўнікі не ворагі дзецям. Мы з бацькамі па адзін бок барыкад. Мы гэтаксама, як і яны, хочам, каб дзеці выраслі годнымі грамадзянамі сваёй краіны.
 

Ганна Севярынец: ва ўсім свеце ніхто не ведае, як вучыць дзяцей

Галоўныя рэформы сістэмы адукацыі адбываюцца не ў міністэрскіх кабінетах, а ў галовах настаўнікаў у вучэбных класах, мяркуе педагог Ганна Севярынец.

"Цэнтр рэформаў павінен быць у школе"

— Я не магу маштабна паглядзець на сістэму, таму што я ўнізе гэтай сістэмы, я проста настаўнік. І як настаўнік, я лічу, што галоўнае, што трэба зрабіць у сістэме адукацыі, — даць максімальную свабоду яе суб'ектам, школам, усім установам адукацыі.

Тэхнічнае, фінансавае, метадычнае суправаджэнне — гэта сфера адказнасці Міністэрства адукацыі.

А ўсё астатняе — прыватная гэта школа або муніцыпальная, якія праграмы і вучэбныя планы яна выбірае — людзі павінны выбіраць самастойна, на месцах.

Па заканчэнні школы выпускнікі здаюць агульны экзамен, і ён павінен быць адзіны для ўсіх. А як ты будзеш іх рыхтаваць, дзе будзеш браць грошы, перад кім даваць справаздачу за гэтыя грошы — гэты працэс павінен быць свабодным і канкурэнтным. Каб і дзеці, і бацькі мелі выбар.

Хай будзе шмат аўтарскіх калектываў, якія ствараюць падручнікі. Хай будзе магчымасць выбару паміж пяццю, дзесяццю камплектамі падручнікаў. У суседняй Расіі гэта ёсць, там кожная школа можа выбіраць свой метадычны комплекс.

У дзяцей розныя патрэбы, і чым больш стракатым будзе набор устаноў адукацыі, тым лепш.
 

"Таленавітых настаўнікаў шмат, але яны не павінны займацца "бегам з бар'ерамі"

Адукацыя ў крызісе ва ўсім свеце. Ні ў адной краіны няма сакрэту, як эфектыўна вучыць дзяцей. Мы імкнёмся пераймаць заходнія практыкі. Напрыклад, модная школа Мантэсоры [педагагічная сістэма, прапанаваная ў пачатку ХХ стагоддзя італьянскім педагогам і лекарам Марыяй Мантэсоры]. Гэтай сістэме больш за сто гадоў, яна састарэла.

Але ў параўнанні з урочнай сістэмай, якая ёсць у нас і якая бярэ пачатак у XVIII стагоддзі, вядома, Мантэсоры больш прасунутая.

Але ні адна з сістэм — класічных або сучасных — не адпавядае патрэбам дзяцей. Змянілася інфармацыйная прастора, змяніўся свет, да жыцця ў якім мы рыхтуем дзяцей. І я думаю, што, калі рэформы вядуцца сур'ёзна, ім няма канца.

Школа павінна падладжвацца пад патрэбы грамадства і дзяцей. І цэнтр рэформаў павінен быць у самой школе. Паспяховыя школы будуць абменьвацца досведам, змогуць трансляваць сваю сістэму далей.

Але нават у светлай шчаслівай будучыні ўсе сто адсоткаў настаўнікаў не будуць радавацца магчымасці эксперыментаваць. Дый кожны чалавек у адзін год гатовы да эксперыментаў. Але гэта і не трэба. Адзін чалавек у калектыве, адзін чалавек у раёне — гэтага дастаткова.

А далей настаўнікі-наватары могуць трансляваць свае напрацоўкі, методыкі, дзяліцца імі на майстар-класах. Так робіцца і цяпер. Праз Інстытут развіцця адукацыі нашы настаўнікі абменьваюцца досведам. Не трэба думаць, што ў нас зусім мёртвая сістэма — яна не мёртвая.

У нас ёсць недзяржаўны фестываль настаўнікаў, ёсць мноства майстар-класаў, выдаецца літаратура, настаўнікі вядуць вэбінары. Проста гэта павінен быць не "бег з бар'ерамі", а натуральны працэс, прастымуляваны дзяржавай, каб у гэтых настаўнікаў была магчымасць больш адпачываць, цягнуць менш нагрузкі. У іх павінна быць некалькі класаў, на якіх яны адпрацоўваюць методыкі, і яны не павінны цягнуць паўтары стаўкі, каб зарабіць.

Гэта тэхнічныя дэталі. І калі ёсць жаданне развіваць адукацыю, усё гэта атрымаецца, таму што таленавітых настаўнікаў у нас дастаткова.
 

Вольга Павук: да гэтага ўсе рэформы былі касметычнымі

Раней Вольга Павук выкладала англійскую мову ў раённай школе. І запэўнівае, што школа была апошнім месцам, дзе дзіця магло яе вывучыць. Цяпер Вольга займаецца тэматыкай рэформы школьнай адукацыі пры Офісе па адукацыі Святланы Ціханоўскай. І расказвае, як можна рэфармаваць не толькі праграмы па англійскай, але наогул усю сістэму.

"Рэформы былі, а сістэмнага падыходу да іх — не было"

— Калі паглядзець на тое, што адбывалася з сістэмай адукацыі апошнія дваццаць гадоў, то ўбачым шмат эксперыментаў: пераход на 12-гадовую школьную адукацыю, змяненне графіка вучобы, змяненне сістэмы адзнак, гімназіі перасталі быць гімназіямі ў звыклым разуменні.

Таксама былі эксперыменты з праграмай навучання: дадавалі і прыбіралі чарчэнне, увялі інфармацыйную гадзіну, дадалі шосты дзень навучання. Усё гэта называлася рэформамі, але сістэмнага падыходу да рэформаў не было, рашэнні пра новаўвядзенні былі часта імпульсіўнымі, а бацькі і грамадства не мелі магчымасці ўдзельнічаць у прыняцці рашэнняў.

Мы лічым важным арганізаваць такі працэс, пры якім прыняцце рашэнняў, фармулёўка парадку дня і разгляд спрэчных пытанняў грунтуюцца на публічных кансультацыях экспертаў і прыцягненні да распрацоўкі публічнай палітыкі як мага больш грамадзян.

Тут, акрамя вучняў, бацькоў і настаўнікаў, мы прадугледжваем сферу бізнесу і вытворчасці, якія ёсць спажыўцамі здольнасцяў выпускнікоў.

Удзельнічаць павінны ўсе. Але гэта павінны быць інфармаваныя ўдзельнікі.
 

Перад кім павінен даваць справаздачу настаўнік

Дзве асноўныя праблемы, якія ляжаць на паверхні, — гэта заідэалагізаванасць сістэмы адукацыі і неэфектыўная бюракратыя.

Неабходна прыбраць з праграмы прадметы, якія не накіраваныя на развіццё вучня. У аснову сістэмы адукацыі закласці развіццё крытычнага і аналітычнага мыслення, творчых здольнасцяў у навучэнцаў, прынцыпы плюралізму думак і павагі культурнай разнастайнасці.

Дэбюракратызацыя прадугледжвае адмову ад залішняй і непразрыстай справаздачнасці знізу ўгору і арганізацыю празрыстага працэсу не толькі вертыкальнай, але і гарызантальнай справаздачнасці. Гэта і справаздачнасць перад бацькамі і мясцовымі супольнасцямі, напрыклад.

У кантэксце беларускай сітуацыі пачаць трэба з аднаўлення законнасці і справядлівасці, базавых правоў, прынцыпаў і каштоўнасцяў: вызваліць усіх палітзняволеных студэнтаў, выкладчыкаў, адмяніць рашэнні пра звальненні па палітычных прычынах, аднавіць адлічаных студэнтаў.

Далей праводзіць працэс дэідэалагізацыі: адмена "ідэалагічных" пасад ва ўстановах адукацыі, напрыклад, прарэктараў па кадрах і бяспецы, ваенных кіраўнікоў, ідэолагаў. І вядома, адмяняць ідэалагічную нагрузку на выкладчыцкі склад і адміністрацыі навучальных устаноў.

Хто складае вучэбныя праграмы?

Мы не ведаем, кім менавіта прымаюцца вучэбныя праграмы, на падставе якіх даследаванняў і з якімі мэтамі. Няма магчымасці прыняць удзел у іх абмеркаванні, не наладжана зваротная сувязь з настаўнікамі.

Мы прапануем стварыць асобны інстытут, які будзе займацца даследаваннямі ў сферы методыкі выкладання і педагогікі, арганізацыі навучальнага працэсу, перспектывамі развіцця прафесій у будучыні.

Ён жа будзе сачыць за якасцю адукацыйных праграм, распрацоўваць дапаўненні да асноўных праграм і ствараць альтэрнатыўныя праграмы, каб кожная школа магла выбіраць і ствараць магчымасць выбару для вучняў і бацькоў.

"Добрага настаўніка павінны абараняць калегі, бацькі і вучні"

Шмат гадоў прафесія настаўніка лічыцца непрэстыжнай, што адбіваецца на ўзроўні падрыхтоўкі абітурыентаў, якія паступаюць у педагагічныя ВНУ і ССНУ. Маладыя спецыялісты, папрацаваўшы ў сённяшняй сістэме адукацыі, не імкнуцца працягваць педагагічную кар'еру. Сёння праблема пагоршылася звальненнямі "нелаяльных" педагогаў і часта адзначаных ўзнагародамі выкладчыкаў.

Мы бачым, што цяперашнія менеджары ў адукацыі зацікаўленыя ў падтрыманні статусу кво, нягледзячы на вялікую небяспеку зніжэння якасці выкладання. І, калі так будзе працягвацца, будучыня абяцае нам мала добрага, гэта мы можам убачыць па прахадных балах і конкурсе ў найлепшыя педагагічныя ВНУ краіны.

Нам усім трэба зразумець, што выратаванне сістэмы адукацыі — гэта не праца толькі ініцыятыў і актывістаў, гэта нацыянальная місія.

Цяпер наш офіс працуе над праблемай захавання звольненых настаўнікаў у прафесіі. Калі ў гэты "турбулентны" перыяд звольненыя настаўнікі перакваліфікуюцца, то прафесійная яма можа адбівацца на ўсёй краіне яшчэ доўгія гады. Таму ў гэтым пытанні патрэбна салідарнасць у падтрымцы. Добрага настаўніка павінны абараняць калегі, бацькі і вучні.
 

Выпускнік з развітым эмацыйным інтэлектам і фінансава адукаваны

Са школы вучань павінен выходзіць інфармаваным грамадзянінам, чалавекам, які не толькі засвоіў суму ведаў, але мае ўяўленне пра работу дзяржавы і дзяржаўных органаў. Разумее, адкуль бяруцца грошы, як эфектыўна можна імі распараджацца, атрымаў дапамогу па прафарыентаванні.

Я б прапанавала ўвесці ў школьныя курсы блок праграм па псіхалогіі для таго, каб дзеці маглі адэкватна інтэрпрэтаваць свае эмоцыі, мець уяўленне пра сцэнары паводзін, у цэлым развіваць эмацыйны інтэлект.

Праца ў гэтым кірунку дапамагла б вырашыць некаторыя сацыяльныя праблемы, напрыклад, суіцыдальныя схільнасці, канфлікты ўнутры дзіцячых калектываў, злачыннасць сярод падлеткаў, алкагалізм і іншыя негатыўныя моманты.