"Дата генератар": 1 сакавіка 1566 года — другі Статут ВКЛ

З 1529 года ў ВКЛ дзейнічаў Асноўны закон — Статут. Аднак даволі хутка жыццё паказала, што ён патрабуе дапрацоўкі. І вось у лістападзе 1551 года была створана Статутная камісія з 5 каталікоў і 5 праваслаўных. Узначаліў яе біскуп Ян Даманоўскі (каталік), якога змяніў канцлер Мікалай Радзівіл Чорны (кальвініст). Праз спрэчкі па шэрагу артыкулаў Статут быў зацверджаны каралём Жыгімонтам II Аўгустам толькі ў 1566-м. (У той час ішла напружаная палітычная барацьба паміж прыхільнікамі і сапернікамі аб'яднання ВКЛ з Польшчай, паміж прыхільнікамі і сапернікамі Рэфармацыі.)

Другі Статут быў значна большы за першы. Ён складаўся з 367 артыкулаў у 14 частках. Першыя тры раздзелы — дзяржаўнае права, 4-ы — суды і судовы працэс, 5-ы і 6-ы — сямейнае права, 7-ы — грамадзянскае права, 8-ы — пра тастаменты, 9-ы — пра зямельныя спрэчкі, 10-ы — пра лясы і воды, 11–14-ы — крымінальнае права.

У Статут увайшлі тры прывілі. Прывілей 1563 года, каб не дапусціць рэлігійнай вайны, усталяваў раўнапраўе каталіцкай і праваслаўнай шляхты. Прывілей 1564-га аформіў стварэнне шляхецкіх судоў, незалежных ад княжацкай адміністрацыі. Прывілей 1565-га аформіў дзейнасць павятовых сеймікаў шляхты.

Галоўнымі прынцыпамі Статута былі: суверэнітэт дзяржавы, абмежаванне ўлады манарха, падпарадкаванасць закону ўсіх суб'ектаў права, у тым ліку вялікага князя. Праўда, пры гэтым за шляхтай прызнаваліся розныя льготы і перавагі. Абмежаванне ўлады манарха ў адных выпадках было выкладзена ў форме клятвы князя захоўваць правы шляхты, у іншых — як прамая забарона. Яму забаранялася без дазволу сойма пачынаць вайну, уводзіць падаткі на ваенныя патрэбы, выдаваць законы, што супярэчаць Статуту, пазбаўляць падданых пасад і званняў. Статут усталяваў, што новыя законы можна прымаць толькі на вальным сойме з агульнай згоды ўсіх дэпутатаў. Статут гарантаваў захаванне ўсіх раней аб’яўленых правоў і прывілеяў шляхце.

Вельмі важным было тое, што Статут замацоўваў адасобленасць ВКЛ ад Польшчы і абавязваў вялікага князя клапаціцца пра тэрытарыяльную недатыкальнасць Княства. Асобны артыкул забараняў даваць землі і пасады замежнікам. 

Галоўнай навіной у грамадзянскіх адносінах стала змена ў чэрвені 1566 года артыкула Статута пра права шляхты распараджацца зямлёй у поўным аб'ёме. Усе землеўладальнікі атрымалі поўнае права распараджацца сваёй зямлёй і маёнткамі (а не 1/3 часткай, як у Статуце 1529 года). 

Частка “Аб тастаментах” была прысвечаны пытанням спадкавання рухомай і нерухомай маёмасці ды афармлення тастаментаў.

Статут забараніў браць пад арышт шляхціча на падставе даносу, без доказаў. Упершыню быў вызначаны ўзрост крымінальнай адказнасці — 14 гадоў. А штраф за злачынствы супраць жанчын трэба браць у падвойным памеры.

Па Статуце той, хто падаваў заяву ў суд, павінен быў сам здабываць доказы, каб прад'яўляць іх суду. Адвакатамі маглі быць толькі шляхцічы, якія ведаюць законы. Па справах аб маёмасці адвакатамі маглі быць толькі падданыя вялікага князя, а па цяжкіх крымінальных злачынствах адвакатам мог быць і замежнік.

Статут увёў нормы па ахове лясоў, рэк і азёр, жывёл і птушак, нават пчол.

Статут доўгі час служыў прыкладам і ўзорам сістэматызацыі заканадаўства. Шмат якія яго артыкулы апярэджвалі свой час. Не дзіўна, што яго перакладалі на латынь, польскую, нямецкую, рускую мовы.