"Гэта была акупацыя, другая пасля нямецкай". 50 гадоў таму танкі ўвайшлі ў Прагу

У Ёзэфа Бандара, мытніка на чыгуначным памежным вузле ў славацкім горадзе Чыэрна-над-Цісаў, такі лёс: у ноч на 21 жніўня 1968 гады ён "сустракаў" цягнікі, гружаныя "інтэрнацыянальнай дапамогай" для Чэхаславакіі. А 21 чэрвеня 1991 года ў 16 гадзін 53 хвіліны па сярэднееўрапейскім часе ён жа праводзіў апошні эшалон з савецкімі салдатамі з горада Мілавіцэ.

Страты ад знаходжання савецкай арміі Чэхаславацкі бок ацаніў у 4-5 мільярдаў крон, уключаючы атручаныя вадаёмы, задушаныя аэрадромныя бетонам ворныя землі і знішчаныя танкавымі гусеніцамі лясы.

Але было і такое, што нельга ацаніць грашыма. Гаворка пра чэхаў і славакаў, якія загінулі ад рук інтэрвентаў. Праўда, міністр абароны СССР Язаў заявіў у 1991 годзе ў інтэрв'ю газеце "Лідавэ Новіны", што ніякай інтэрвенцыі не было, таму што ніхто не аказаў паўмільённай армадзе супраціву. На думку маршала, гэта быў увод войскаў са згоды чэхаславацкага кіраўніцтва. А галоўнае — "ніхто ні ў каго не страляў". Тым не менш, у жніўні 68-га "брацкія" кулі паклалі 80 чалавек і яшчэ 280 цяжка паранілі.

"Даруем..." — адгукнуліся 200 тысяч на плошчы

28 чэрвеня Чэхаславакію пакінуў камандуючы Цэнтральнай групай войскаў (ЦГВ) генерал-палкоўнік Эдуард Вараб'ёў. Ён з букетам кветак падняўся па трапе транспартнага Ан-24, абярнуўся, прыклаў руку да брыля генеральскай фуражкі і схаваўся ў чэраве самалёта. Зіхаценне фотаўспышак было яму развітальным салютам на ваенным аэрадроме Кбелы. А незадоўга да гэтага ён замацаваў сваім подпісам пратакол аб завяршэнні вываду войскаў.

Канец акупацыі, з палёгкай выдыхнулі газеты. Надышоў час лічыць раны. Толькі шкоду, нанесеную прыродзе, Прага ацаніла ў 2,5 мільярда крон. З 83 месцаў дыслакацыі ЦГВ толькі восем былі прызнаныя экалагічна чыстымі. Асабліва дрэнна ішлі справы на тэрыторыях вайсковых аэрадромаў У некаторых месцах паліва, якое пратачылася з наліўных бакаў, пакрывала грунтавыя воды трохметровы пластом.

Пацярпелі не толькі рэкі, лясы і палі. Дасталася і помнікам архітэктуры. Трагічны і павучальны ў гэтым сэнсе лёс замка Дзечын. У ХVI стагоддзі ён належаў чэшскім каралям, а на зыходзе дваццатага — савецкім салдатам. За гады іх знаходжання замак "змяніўся". На месцы карціннай галерэі арганізавалі склад вугалю, былую бібліятэку прыстасавалі пад спартзалу. Капліцу, якую ў старадаўнія часы ўпрыгожваў цудоўнымі фрэскамі невядомы мастак, пераабсталявалі ва ўмывальны пакой. Сярэднявечныя казематы захавалі не толькі таямніцы былых стагоддзяў, але і — як бы гэта сказаць — "сляды нябачаных звяроў". На аднаўленне замка спатрэбілася 25 мільёнаў долараў.

Ахвярамі сталі не толькі старажытныя замкі, але і звычайныя, нічым не адметныя пабудовы. У славацкім мястэчку Сліач, дзе кватаравала савецкая верталётная часць, пакінутыя казармы выглядалі так, быццам іх неміласэрна бамбілі.

Падобнай карціна была і ў Брунтале (Паўночная Маравія). Тут у дамах, дзе жылі савецкія вайскоўцы, былі вырваныя з мясам нават пісуары, знятыя з завес дзверы. У Фрэнштаце "інтэрнацыяналісты", сыходзячы, частку казармаў спалілі, а частку знеслі з дапамогай танкаў. Гэта ў адказ на патрабаванне мясцовых уладаў "прыбраць за сабой".

"Пасля іх сыходу мы ўздыхнулі з такой палёгкай, што ўздых гэты, напэўна, быў чутны ў Польшчы, — сказаў тады стараста гарадка Рокітніцэ Антанін Штэфэк. — Крадзяжы сталі звычайнай з'явай. Але асабліва нас зачапіла злосць, з якой яны сыходзілі. У апошнія дні перад сыходам салдаты паспелі знішчыць больш, чым за папярэднія 20 гадоў".

...У лістападзе 1989 года, у разгар "Аксамітнай рэвалюцыі", на трыбуну вялізнага мітынгу ў Браціславе паднялася пажылая жанчына. Гэта была мама Данкі Кошанавай, якая загінула ад кулі ў тым жніўні, калі "ніхто ні ў каго не страляў". Жанчына сказала толькі два словы: "Даруем ім". "Даруем..." — адгукнуліся 200 тысяч на плошчы.

"Гэта была другая акупацыя"

Міхаэл Коцаб — рок-музыка, які стаў старшынёй спецыяльнай парламенцкай камісіі па наглядзе за вывадам савецкіх войскаў з Чэхаславакіі. Менавіта ён дамогся адмены пагаднення, на падставе якога войскі краін Варшаўскай дамовы знаходзіліся ў Чэхаславакіі.

— За якія заслугі рок-музыку даверылі перамовы аб вывадзе велізарнай армейскай групоўкі?

— У канцы 1989 года я стаў дэпутатам Федэральнага сходу (чэхаславацкага парламента). Тады ж я задумаўся, чым бы я хацеў займацца, на якой ніве магу прынесці карысць, як народны выбраннік? І я вырашыў, што буду дамагацца дэнансацыі пагаднення аб часовым знаходжанні савецкай арміі на тэрыторыі Чэхаславакіі. Менавіта на падставе гэтага пагаднення войскі краін Варшаўскай дамовы акупавалі маю краіну.

У 90-м годзе былі тры пасяджэнні парламента, на якіх я ставіў пытанне аб адмене гэтага дагавора, і дамогся свайго. Калегі-дэпутаты проста махнулі на мяне рукой: хай ён і займаецца вывадам акупацыйных войскаў.

Пасля гэтага я быў прызначаны старшынёй спецыяльнай парламенцкай камісіі па наглядзе за вывадам савецкай вайсковай групоўкі. Чаму я? Ну, мабыць, таму што я не баяўся адказнасці. Можа быць, мне ў гэтым дапамагла музыка: біг-біт, рок-н-рол граюць смелыя хлопцы (Коцаб — вядомы рок-музыка, лідар гурта Pražský výběr, які ў часы камуністычнага праўлення быў забаронены. — Рэд.). А магчыма, мне дапамагло тое, што я не служыў у войску, і таму не баяўся генералаў і армейскай іерархіі. Яны мяне не палохалі, я не адчуваў сябе трусам, на якога глядзіць куча ўдаваў ў генеральскіх пагонах.

З іншага боку, нікому з нашых вайскоўцаў мы не маглі даверыць гэтую працу, таму што ўся чэхаславацкая армія была, па сутнасці, арміяй калабарацыяністаў. Магчыма, нехта з іх і мог бы прадстаўляць інтарэсы рэспублікі, але ён бы дамовіўся аб вывадзе савецкіх войскаў на працягу... дзесяці гадоў. А за гэтыя дзесяць гадоў да ўлады прыйшоў бы Пуцін, і яны да сённяшняга дня заставаліся б на нашай тэрыторыі.

Вывад войскаў заняў паўтара года, і ў сярэдзіне 199-га іх у нас ужо не было.

Пачынаючы з лютага 1990 года, калі міністры замежных спраў Дзінстбір і Шаварнадзэ падпісалі ў Маскве адпаведнае пагадненне, па чэрвень 91-га Чэхаславакію пакінулі 113 тысячаў 421 чалавек, у тым ліку салдат, афіцэраў, членаў іх сем'яў і вальнапісаных. Акрамя таго, былі вывезеныя амаль 95 тысяч тон боепрыпасаў, 1220 танкаў, 2505 баявых машын пяхоты і іншая тэхніка, для чаго спатрэбіліся 33 тысячы вагонаў. Калі іх злучыць, то атрымаецца склад даўжынёй у 465 кіламетраў. У дадатак на сваіх крылах паляцела цэлае паветранае войска.

— Што вы можаце сказаць пра вашага візаві, камандуючага ЦГВ генерал-палкоўніка Эдуарда Вараб'ёва?

— Вы бачылі здымак развітання з камандуючым? Я, гледзячы на ​​яго, адчуваю супярэчлівыя пачуцці. Генерал добра да нас ставіўся і рабіў усё, што ад яго залежыць, для найхутчэйшага вываду войскаў. Але гэты букет у яго руках... За што яго генералу паднеслі? За тое, што ён камандаваў акупацыйнай арміяй? У знак падзякі за тое, што гэтая армія з’ехала?

Расійскі бок да гэтага часу лічыць, што інтэрвенцыя была брацкай дапамогай чэхаславацкаму народу. Я ж патрабую таго, што гэта была акупацыя — другая ў ХХ стагоддзі пасля нямецкай акупацыі Чэхаславакіі ў 1939 годзе. На жаль, пагроза з боку ўсходняга суседа, я маю на ўвазе Расію, і сёння над намі навісае. Наш прэзідэнт Мілаш Зэман вельмі моцна прагінаецца перад расійскім прэзідэнтам, і ў прынцыпе выступае з пазіцыі Крамля.

Я думаю, дзень вываду савецкіх войскаў трэба абвясціць нацыянальным святам — Днём свабоды. Вядома, я адчуваю асабістае задавальненне ад таго, што гэта атрымалася. Але гэта не толькі мая перамога. Мы перажылі імгненне агульнанацыянальнага кансэнсусу. І, можа быць, гэта было апошні пытанне, па якім гэты кансэнсус быў дасягнуты.

Міхаэл Коцаб — вакаліст культавага рок-гурта Pražský výběr, які ён заснаваў у 1976 годзе. Напісаў песні больш чым да 60 фільмаў. Пасля "Аксамітнай рэвалюцыі" у 1989 годзе па даручэнні Вацлава Гавэла і парламента краіны ўзначальваў камісію, якая кантралявала вывад савецкіх войскаў з Чэхаславакіі. Пасля гэтага сышоў з палітыкі і зноў заняўся музыкай. У канцы двухтысячных Міхаэл Коцаб ненадоўга вярнуўся ў палітыку. У 2009-2010 гадах ён быў міністрам Чэшскай Рэспублікі па абароне правоў чалавека і падтрымцы нацыянальных меншасцяў.

Над праектам у межах "Медыясеткі" працавалі: Віталь Ругайн, Дар'я Сапранецкая, Анастасія Бойка, Віталь Ярашэўскі, Марыя Спірыдонава, Яўгенія Снежкіна.