Пакуль кітайцы былі на каранціне, іх улады ідэалагічна перавыхоўвалі ўйгураў

У першыя месяцы распаўсюджвання новай каранавіруснай інфекцыі ўлады Кітая закрылі на каранцін 50 мільёнаў чалавек у правінцыі Хубэй і практычна забаранілі людзям выходзіць з дома. У той жа самы час, калі верыць відэа ў сацсетках, у правінцыі Сіньцзян на паўночным захадзе краіны ўйгураў масава перавозілі ў іншыя месцы па ўказе ўладаў — на прымусовыя работы на фабрыках.

Гэта прымушае выказаць здагадку, што Кітай працягвае эксплуатаваць уйгураў — этнічную групу мусульман, якія жывуць у краіне, — якіх дыскрымінавалі і да таго. Расказвае выданне .Coda.

У студзені ў сацсетцы Douyin — аналагу TikTok, даступным толькі кітайскім грамадзянам, але створаным той жа кампаніяй, — з'явіліся відэа, на якіх натоўпы людзей набіваюцца ў цягнікі, аўтобусы і самалёты. З відэа можна зразумець, што гэта ўйгуры, якіх масава кудысьці вязуць. Улады Пекіна тлумачаць гэта перасяленнем уйгураў з мэтай скарачэння беднасці. Але па факце ўйгураў вязуць далёка ад дома і прымушаюць працаваць на фабрыках пад пастаянным наглядам, а часцяком і жыць пры іх жа на агароджанай тэрыторыі.

У лютым 2020 года з'явіліся і іншыя відэа, апублікаваныя медыяцэнтрам горада Хатан правінцыі Сіньцзян. На іх натоўп людзей, апранутых у аднолькавыя чырвоныя курткі і хірургічныя маскі, якія хаваюць твары і выстраены ў шарэнгу. На кожным сіні рэмень, побач з імі стаяць чамаданы. Подпіс тлумачыць, што гэта рабочыя мігранты, якія збіраюцца ляцець у прамысловыя прыбярэжныя раёны Фуцзянь і Гуансі.

Пра перасяленне ўйгураў у канцы лютага, калі колькасць заражаных COVID-19 у краіне дасягнула піка, кітайскія дзяржаўныя СМІ пісалі і раней. У адной з нататак гаварылася, што рабочых адпраўлялі "бясплатным чартарным рэйсам". У іншай была апублікаваная фатаграфія мужчын і жанчын, якія рыхтуюцца вылецець у правінцыю Хунань, дзе яны павінны былі працаваць на вытворчасці ў тэхналагічнай кампаніі.

"Нягледзячы на тое, што маска закрывае большую частку яе твару, усе роўна відаць, якая яна шчаслівая", — гаварылася пра адну з уйгурскіх жанчын.

У артыкуле прыводзілася і яе цытата: "Чым хутчэй, больш і лепш ты працуеш, тым больш зарабляеш".

Кітайскія ўлады настойвалі, што так яны дапамагаюць уйгурам вярнуцца ў соцыум. "Мы зробім усё магчымае, каб дапамагчы тым людзям, якія хочуць як мага хутчэй вярнуцца да працы і змагацца з эпідэміяй і з беднасцю", — заявіў прадстаўнік Міністэрства працоўных рэсурсаў і сацыяльнага забеспячэння дзяржаўнаму інфармацыйнаму агенцтву "Сіньхуа".

Яшчэ адно відэа, апублікаванае ў сацсетцы Douyin у сакавіку, паказвае, калі верыць подпісу, як 850 чалавек адпраўляюць у Корла, другі па велічыні горад у правінцыі Сіньцзян, дзе яны будуць працаваць на тэкстыльнай фабрыцы. На відэа ўйгуры ў масках гуськом ідуць у аўтобусы і цягнікі, перад уваходам кожнаму з іх мераюць тэмпературу.

Дзяржаўную праграму перасялення ўйгураў эксперты і праваабаронцы называюць часткай кітайскага масавага сачэння і праграмы "перавыхавання". З 2016 года як мінімум мільён уйгураў і іншых мусульман, якія жывуць на тэрыторыі Кітая, утрымліваюцца ў канцэнтрацыйных лагерах, якія Камуністычная партыя Кітая называе "цэнтрамі прафесійнага навучання" або "цэнтрамі перападрыхтоўкі".

Міністр замежных спраў Кітая не адказаў на запыт .Coda пра гэтыя "цэнтры".

Дарэн Байлер, антраполаг універсітэта Каларада, які спецыялізуецца на ўйгурах, тлумачыць, што ў прымусовых работах на фабрыках "хутчэй за ўсё, прысутнічае элемент перавыхавання ці нейкая іншая жорсткая форма кантролю".

Падчас пандэміі інфармацыі з Сіньцзяна было мала, але СМІ ўсё ж пісалі пра тое, што ў некаторых рэгіёнах, закрытых на каранцін, уйгурам забаранілі пакідаць дамы і яны сталі залежаць ад дзяржаўных паставак харчавання. Уйгурскі праваабарончы праект з Вашынгтона звярнуў увагу на відэа ў кітайскіх сацсетках, на якіх людзі скардзяцца, што галадаюць цэлымі сем'ямі.

Са студзеня ў Сіньцзяне было зарэгістравана ўсяго 76 выпадкаў захворвання на каранавірус і 6 смерцяў. Уйгуры, якія жывуць за мяжой, лічаць, што лічбы падазрона нізкія для правінцыі з насельніцтвам амаль 22 мільёны чалавек.

Нягледзячы на запэўніванні Пекіна ў тым, што большасць людзей вызваленыя з лагераў і "вернутыя ў грамадства", відавочцы мяркуюць, што іх проста перавезлі ў іншыя правінцыі і накіравалі на прымусовыя работы — або ўтрымліваюць іншым спосабам.

Кітайскія ўлады спрабуюць прадставіць прымусовыя работы як дабрачынную праграму, якая дае гістарычна беднаму рэгіёну магчымасць палепшыць сваё эканамічнае становішча. У апошнія месяцы дзяржаўныя СМІ Сіньцзяна знайшлі яшчэ адно тлумачэнне — гэта праграма, па іх словах, "вызваляе розумы і пазбаўляе ад старых звычак".

38-гадовая Зумрэт Давут правяла два месяцы ў лагеры ва Урумчы, сталіцы правінцыі Сіньцзян. Там яе збівалі і прымушалі цытаваць прапаганду кітайскай Камуністычнай партыі — у мэтах ідэалагічнага "перавыхавання".

У чэрвеньскай справаздачы Associated Press сцвярджаецца, што Кітай імкнецца кантраляваць нараджальнасць і стэрылізуе ўйгурскіх жанчын. У лагеры Давут рабілі ўколы і давалі транквілізатары, праз якія ў яе спынілася менструацыя.

Пасля вызвалення ў 2018 годзе Давут з'ехала з Сіньцзяна. Праз год яна эмігравала ў ЗША і з тых часоў жыве там. З дапамогай тэлефона, які яна прывезла з Кітая, Давут можа заходзіць у праграму Douyin, звычайна недаступную за межамі краіны.

Паводле яе слоў, відэа з перасяленнем уйгураў яна ўпершыню ўбачыла ў студзені.

Давут ставіла лайкі і каментавала, каб алгарытм праграмы пачаў паказваць ёй больш падобнага кантэнту. І хоць давялося праглядзець дзясяткі відэа з дзяржаўных СМІ, трапляліся і ролікі, выкладзеныя самімі ўйгурамі. Яна заўважыла, што ў гэтых відэа гучала адна і тая ж мелодыя — кітайскамоўная версія пратэставай італьянскай песні "Bella Ciao".

"Відэа трэба было спампоўваць вельмі хутка", — тлумачыць Давут. Звычайна праграма амаль адразу выдаляе такі кантэнт.

На пытанне, ці цэнзуруе праграма Douyin кантэнт, звязаны з уйгурамі, прэс-сакратар сацсеткі адказаў пісьмова, што "кампанія ставіцца аднолькава да ўсіх — незалежна ад этнічнай ці рэлігійнай прыналежнасці".

Відэа, знойдзенае Давут, у сакавіку апублікавала адно з мясцовых СМІ Сіньцзяна. На ім больш за 500 уйгураў прыбываюць на работы ў горад Корла. Відаць і месца, дзе яны будуць жыць: аскетычныя пакоі з двух'яруснымі ложкамі, агульныя кухні і гасцёўні.

Такія жылыя памяшканні звычайна з'яўляюцца часткай агульнага комплексу фабрыкі, у які ўваходзяць яшчэ назіральныя вышкі і цэнтры ідэалагічнай апрацоўкі. Усё гэта — частка адзінай інфраструктуры, гаворыцца ў сакавіцкай справаздачы Аўстралійскага інстытута стратэгічнай палітыкі пад назвай "Уйгуры на продаж".

Аўтары даклада сцвярджаюць, што прымусовая праца — гэта праграма "Перавыхаванне 2.0", у рамках якой пасля шматгадзінных работ на фабрыцы ўйгуры праходзяць ідэалагічную апрацоўку. Спроба звальнення пагражае арыштам.

У дакладзе гаворыцца, што ўйгурскіх рабочых прапануюць фабрыкам "партыямі" па сто чалавек. Здзелкі заключаюцца на інтэрнэт-форумах, а потым уйгураў развозяць па фабрыках, якія працуюць на міжнародныя кампаніі — Apple, Nike, Gap. Гандаль уйгурамі — прыбытковая дзейнасць. Кампаніі, якія наймаюць уйгураў на доўгі тэрмін, атрымліваюць ад урада Сіньцзяна выплаты да 720 долараў за чалавека.

Мяркуючы па серыі рэкламных аб'яў у Baidu — кітайскім аналагу Google, — рынак таннай рабочай сілы заквітнеў падчас пандэміі. Адна з красавіцкіх аб'яў прапаноўвала "ўйгурскіх рабочых з Сіньцзяна, усе жанчыны, 18–35 гадоў, бегла гавораць па-кітайску, не парушаюць абавязацельстваў". У іншым, сакавіцкім, сцвярджалася, што "дзяржава гарантуе бяспеку", відаць, маючы на ўвазе распаўсюджанае ўяўленне пра ўйгураў як пра небяспечных экстрэмістаў. У публікацыях гаворыцца, што работнікам можна плаціць 13 юаняў (132 рублі) за гадзіну. На запыт .Coda у Baidu не адказалі.

Прымусовыя работы — частка турэмнай сістэмы Сіньцзяна. 32-гадовая Нурсімангул Абдурашыд з'ехала з правінцыі ў 2013 годзе. Цяпер яна жыве ў Турцыі разам з мужам і шасцігадовай дачкой і працуе дырэктарам па маркетынгу. З тых часоў, як яна пакінула Кашгар, яе бацькоў і двух братоў арыштавалі — сямейны дом цяпер пустуе.

У 2017 годзе Абдурашыд даведалася, што яе старэйшага брата нібыта за нявыплату доўгу адправілі ў лагер у горадзе Артукс, дзе прымусілі працаваць на заводзе электронікі. У тым жа годзе малодшага брата арыштавалі і абвінавацілі ў "падрыхтоўцы тэрарыстычнага акту" пасля таго, як ён падаў на атрыманне пашпарта, каб вучыцца ў Турцыі.

Абдурашыд успамінае, што ўніверсітэт быў яго марай: "Ён вельмі хацеў стаць настаўнікам. Але цяпер усе надзеі рухнулі".

Абдурашыд асцерагаецца, што абодва яе браты — аднаму з іх 30 гадоў, другому 34 — сталіся ўцягнутыя ў сістэму прымусовай працы. Праглядаючы відэа ў Douyin, яна ўглядаецца ў твары рабочых, спрабуючы адшукаць сярод іх сваіх братоў і зразумець, што з імі здарылася.

"Хачу хаця б убачыць іх жывымі, — кажа Абдурашыд. — Мне вельмі цяжка назіраць, як такая колькасць маладых мужчын і жанчын адпраўляецца незразумела куды".

Кітайскія эксперты лічаць, што зняволенне і прымусовая праца — частка дзяржаўнай стратэгіі знішчэння ўйгурскай супольнасці ў Сіньцзяне. Нават атака на мову, архітэктуру, рэлігію, культуру ўйгураў мае не такія катастрафічныя наступствы, як іх масавая прымусовая міграцыя.

"Асноўная мэта гэтага — адвезці людзей як мага далей ад дома, ізаляваць ад сям'і і каранёў і зрабіць так, каб збегчы было практычна немагчыма, — кажа аналітык Аўстралійскага цэнтра кіберпалітыкі Вікі Сіджонг Су. — Яны становяцца залежнымі ад працоўных пагадненняў, заключаных з імі, — і гэта таксама частка кампаніі перавыхавання".

У сярэдзіне чэрвеня Дональд Трамп падпісаў законапраект, які накладае санкцыі на Кітай за дзеянні ў дачыненні да ўйгурскіх мусульман у Сіньцзяне. Законапраект быў анансаваны неўзабаве пасля ўцечкі з кнігі былога дарадцы па нацыянальнай бяспецы Джона Болтана, якая абвінавачвае Трампа ў тым, што ён прапаноўваў прэзідэнту Кітая Сі Цзіньпіну працягваць будаўніцтва лагераў у правінцыі.

Тым часам Зумрэт Давут працягвае маніторыць сацсетку Douyin у пошуках новых доказаў таго, што Кітай прыгнятае яе народ. Яна ўвесь час думае пра кітайскую версію песні "Bella Ciao", якая гучыць у многіх відэа. У гімне сельскагаспадарчых рабочых, якія пратэставалі супраць цяжкіх умоў працы на рысавых палях у Італіі XIX стагоддзя, ёсць радок: "Прыйдзе дзень, калі мы ўсе будзем працаваць на волі".

"Гэта пасланне нашаму народу. Не забывайце нас", — кажа Давут.

Матэрыял падрыхтаваны пры падтрымцы Медиасети