Прарыў Кахоўскай плаціны: разбор наступстваў для Чорнага мора

6 чэрвеня ў выніку разбурэння Кахоўскай плаціны на поўдні Украіны на сушу лінуў паток вады. Ён выклікаў маштабную паводку і справакаваў новы гуманітарны крызіс у рэгіёне, які ўжо сутыкнуўся з наступствамі вайны. Прарыў плаціны не толькі затапіў велізарныя тэрыторыі, але і прывёў да цэлага шэрагу экалагічных і прыродаахоўных праблем.

Адразу пасля прарыву плаціны пачаліся моцныя залевы і навальніцы, якія пагоршылі сітуацыю, яшчэ больш ускладніўшы эвакуацыю людзей і дастаўку гуманітарнай дапамогі. Наступствы гэтага інцыдэнту выйшлі далёка за рамкі непасрэдных гуманітарных праблем.

Па меры адступлення вады стала відавочна, што прарыў плаціны ператварыўся ў маштабную экалагічную катастрофу. Паводка выклікала забруджванне, якое мае доўгатэрміновыя наступствы для Чорнага мора і прылеглых да яго рэгіёнаў. Ад значнага фекальнага забруджвання праз змыванне выграбных ям і гнаясховішчаў да прамысловых забруджванняў — на воды Чорнага мора прыпаў асноўны цяжар катастрофы. Уздзеянне на марскую флору і фаўну, якасць вады і здароўе людзей зрабіліся прадметам пільнай увагі і аналізу.

У гэтым артыкуле журналісты JAM-News, G4Media, "БГ Навука" і "Навін Данбаса" разглядаюць экалагічныя наступствы прарыву Кахоўскай плаціны, вывучаюць найбліжэйшыя і доўгатэрміновыя наступствы катастрофы. З дапамогай экспертных ацэнак і аналізу мы спрабуем разблытаць складаную сетку наступстваў прарыву плаціны для Чорнага мора і прылеглых да яго рэгіёнаў.

Экалагічныя і прыродаахоўныя наступствы

Паводкавыя вады, якія ўзняліся ў выніку прарыву плаціны, неслі з сабой мноства забруджвальных рэчываў, якія значна паўплывалі на якасць вады, марскую флору і фаўну і здароўе людзей.

Адной з найбольш актуальных праблем стала забруджванне, выкліканае паводкавымі водамі. Міністр аховы здароўя Украіны Віктар Ляшко абвясціў аб "значным фекальным забруджванні" і перасцярог ад выкарыстання вады або купання ў пацярпелых вадаёмах праз рызыку інфекцыйных захворванняў. Украінскія ўлады рэкамендавалі грамадзянам устрымацца ад купання ў вадаёмах, пацярпелых ад стыхіі, і ад ужывання рыбы з гэтых вадаёмаў, баючыся ўспышак страўнікава-кішачных інфекцый.

Акрамя фекальных забруджванняў паводкавыя вады неслі забруджванні прамысловыя. Дзясяткі хімічных і нафтахімічных прадпрыемстваў былі затопленыя, што прывяло да прамысловага забруджвання вады. Паводле звестак "Грынпіса", у першыя дні пасля катастрофы з затопленых нафтаперапрацоўчых заводаў, паліўных станцый, электрастанцый і складоў у ваду выцекла каля 150 т маторнай алівы.

У выніку забруджаныя воды трапілі ў Чорнае мора праз Дняпроўскі заліў, што прывяло да забароны на купанне і рыбную лоўлю ў Адэскай вобласці. У пробах вады з гэтага рэгіёна былі выяўленыя сальманелы, рота- і астравірусы, вібрыён халеры, парагемалітыкус, яйкі і лічынкі гельмінтаў чалавека і жывёл, а таксама значна перавышаны індэкс LPC (лактозастаноўчая кішачная палачка). Прычынай забруджвання зрабіліся пестыцыды, хімікаты, каналізацыйныя сцёкі, рэшткі могілак, трупы жывёл і іншае смецце, якое трапіла ў Чорнае мора з плынню Дняпра пасля прарыву плаціны.

"Раней у нас таксама была праблема — мора пастаянна цвіто праз тое, што з рэкамі гэтыя ўгнаенні выходзілі ў мора, і яно зацвітала перыядычна. А цяпер вялікая колькасць [угнаенняў], якая была назапашаная ў Кахоўскім вадасховішчы, аднаразова выйшла ў моры. Яна не знікла, яна не знікне яшчэ доўга, і мы яшчэ доўга будзем бачыць наступствы", — расказаў вядучы навуковы супрацоўнік Інстытута марской біялогіі НАН Украіны Юрый Квач.

Наступствы прарыву плаціны не абмежаваліся непасрэдным забруджваннем вады. Масіўны прыток прэснай вады знізіў салёнасць вады ў паўночнай частцы Чорнага мора да трох разоў у параўнанні з нармальным узроўнем. Зніжэнне салёнасці вады аказвае сур'ёзны негатыўны ўплыў на мясцовую фаўну і флору, выклікаючы высокую смяротнасць многіх відаў.

"Апрэсненая вада прыйшла ў момант, калі быў нераст. І калі рыба можа адплыць ад берага, то малькі і ікра не "ўцякуць". Была гібель малькоў ікры. Рыба потым зноў вернецца, яна будзе зноў нераставаць. Але адбыўся зрух у структуры экасістэмы", — адзначае Юрый Квач.

"Гэтая вада з узроўнем салёнасці 3-4 праміле была смяротнай для іх. Мы спадзяваліся, што яны проста зачыняцца і перажывуць гэты час, але яны не перажылі. Мы назіралі ўжо праз тыдзень масавую гібель мідый на мялізнах на ўзбярэжжы... Цяпер мы назіраем, што мідыя трохі аднаўляецца, ужо з'яўляецца патроху, але яна павінна вырасці", — кажа навуковец.

Гібель мідый назірае і адэскі экаактывіст, прадстаўнік грамадскай арганізацыі "Зялёны ліст" Уладзіслаў Балінскі. Паводле яго слоў, больш за ўсё пацярпела калонія на хвалярэзе, ля берага загінула каля 50% мідый.

Доўгатэрміновыя экалагічныя і прыродаахоўныя наступствы прарыву плаціны па-ранейшаму выклікаюць заклапочанасць. Забруджванне ў спалучэнні з паніжанай салёнасцю вады здольнае парушыць далікатны баланс экасістэмы Чорнага мора і паўплываць на марское жыццё на доўгія гады наперад.

Меры рэагавання і змякчэння наступстваў

Экалагічныя і прыродаахоўныя наступствы прарыву Кахоўскай плаціны прымусілі розныя арганізацыі і органы ўлады рабіць аператыўныя захады, каб змякчыць наступствы катастрофы і забяспечыць бяспеку пацярпелага насельніцтва, марскіх насельнікаў і навакольнага асяроддзя.

Адразу пасля прарыву плаціны Сусветная арганізацыя аховы здароўя (СААЗ) ініцыявала аператыўную дастаўку медыцынскіх набораў для задавальнення медыцынскіх патрэбаў насельніцтва, пацярпелага ў выніку катастрофы, ва ўсім рэгіёне. Гэтыя намаганні былі накіраваныя на вырашэнне праблем са здароўем, якія ўзніклі ў выніку паводкі і забруджвання навакольнага асяроддзя.

З моманту прарыву дамбы розныя арганізацыі і ўстановы Балгарыі і Румыніі актыўна сачылі за якасцю вады ў Чорным моры. Больш чым у 25 пунктах уздоўж усяго еўрапейскага ўзбярэжжа Чорнага мора ладзіўся шырокі маніторынг, які ўключае адбор пробаў вады і донных адкладаў, а таксама маніторынг рыбы. Вынікі вымярэнняў утрымання цяжкіх металаў, поліцыклічных араматычных вуглевадародаў, цэзія-137 і многіх іншых элементаў аказаліся ў межах дапушчальных нормаў, вызначаных Еўрапейскім саюзам.

Дырэкцыя Чарнаморскага басейна — Варна таксама ладзіць рэгулярны маніторынг і размяшчае вынікі аналізаў на сваім сайце. Нягледзячы на тое, што ў некаторых месцах выяўленае падвышанае ўтрыманне азоту і медзі, вынікі аналізаў на іншыя элементы і мікрабіялагічнага маніторынгу сведчаць, што іх колькасць знаходзіцца на нізкім узроўні і ў межах вызначаных нормаў.

Акрамя маніторынгу ўлады робяць захады па зніжэнні ўздзеяння прарыву плаціны на марскіх насельнікаў і навакольнае асяроддзе. Для абароны здароўя людзей і прадухілення ўжывання ў ежу патэнцыйна забруджанай рыбы была ўведзеная забарона на купанне і лоўлю рыбы ў Адэскай вобласці. Таксама былі зробленыя намаганні па ліквідацыі забруджвання, выкліканага паводкавымі водамі, і па аднаўленні пацярпелых экасістэм.

Аналіз і меркаванні экспертаў

Экалагічныя і прыродаахоўныя наступствы прарыву Кахоўскай плаціны зрабіліся прадметам аналізу і абмеркавання экспертаў. Іх меркаванні дазваляюць глыбей зразумець наступствы катастрофы і магчымыя доўгатэрміновыя наступствы для экасістэмы Чорнага мора.

Мікалай Валчаў, дырэктар Інстытута акіяналогіі Балгарскай акадэміі навук (БАН), заявіў, што ў цяперашні час моцныя вятры ўтрымліваюць забруджванне ля ўзбярэжжа, таму забруджванне будзе дасягаць балгарскага ўзбярэжжа досыць павольна, сустракаючы мноства перашкод. Ён адзначыў, што пляма забруджвання будзе працягваць рухацца на поўдзень уздоўж узбярэжжа ў напрамку Румыніі і Балгарыі, але даволі павольна, з памяншэннем канцэнтрацыі забруджвальных рэчываў.

Адрыян Станіца, дырэктар Румынскага нацыянальнага інстытута геалогіі і марской геаэкалогіі (GeoEcoMar), адзначыў, што ў выніку разбурэння плаціны быў змыты велізарны аб'ём адкладаў, якія змяшчаюць розныя забруджвальныя рэчывы, арганічныя матэрыялы і адкіды. Паводле яго слоў, найбольш значнае ўздзеянне на навакольнае асяроддзе будзе заставацца ў Адэскай вобласці і ў вусці Дняпра, а па меры аддалення ад вусця Дняпра ўздзеянне на марское асяроддзе будзе значна змяншацца за кошт разбаўлення.

Значны ўплыў на навакольнае асяроддзе выявіцца ў доўгатэрміновай перспектыве: усе буйныя ападкі, рэшткі дамоў і расліннасці, змытыя Дняпром, ператварыўшыся ў донныя адклады, дададуцца да забруджвальных рэчываў больш ранніх перыядаў. Для выяўлення гэтых элементаў неабходны дэтальны аналіз марскога дна, а таксама, па ўсёй імавернасці, аперацыя па яго ачыстцы. І зноў жа, без дэтальных перыядычных даследаванняў працэс прыняцця комплексных рашэнняў будзе заставацца выключна складанай задачай.

Віялін Райкаў, супрацоўнік Інстытута акіяналогіі БАН, расказаў, што маштабны маніторынг ладзіўся больш чым у 25 пунктах уздоўж усяго ўзбярэжжа Чорнага мора, і вынікі вымярэння ўтрымання цяжкіх металаў, поліцыклічных араматычных вуглевадародаў, цэзія-137 і многіх іншых элементаў аказаліся ў межах дапушчальных нормаў, вызначаных Еўрапейскім саюзам. Ён таксама адзначыў, што Дунай, які значна большы за Днепр, выступае ў якасці натуральнага бар'ера на шляху забруджаных вод да румынскага ўзбярэжжа.

Ён заявіў, што чым паўднёвей мы будзем аддаляцца ад пацярпелага раёна, тым больш будзе зніжацца канцэнтрацыя забруджвальных рэчываў. Паводле яго прагнозаў, да таго часу, калі воды дасягнуць паўночнага ўзбярэжжа Балгарыі, канцэнтрацыя забруджвальных рэчываў будзе значна ніжэйшая за тую, якая можа ўяўляць сур'ёзную небяспеку для здароўя або рабіць таксічнае ўздзеянне.

Міністэрства аховы навакольнага асяроддзя Грузіі паведаміла JAMnews, што вада Чорнага мора ля ўзбярэжжа краіны бяспечная. Пробы вады бяруцца кожныя дзесяць дзён на 12 станцыях, з розных глыбінь. Значэнні 59 параметраў, вызначаных у пробах вады Чорнага мора, знаходзяцца ў межах нормы.

Аднак акрамя афіцыйных даследаванняў ніякіх альтэрнатыўных пробаў вады Чорнага мора ў Грузіі не ладзіцца. Са слоў эколагаў, гэта дарагі працэс, на яго выдаткоўваюцца мільёны, і ў няўрадавага сектара няма такіх грошай.

Таму ацэнка эколагаў, бяспечнае Чорнае мора ці не, грунтуецца толькі на афіцыйных даследаваннях.

"Паверхневыя плыні ідуць на паўночны захад, праходзяць тэрыторыю, прылеглую да Румыніі, Балгарыі, Варны, затым Басфор, затым анаталійскую раўніну, пачынаюць свой шлях на поўдзень, затым усё гэта падзяляецца на дзве плыні ў Грузіі. Вы ўяўляеце, колькі сотняў кіламетраў павінен прайсці гэты паток, каб усё гэта — у гэтым выпадку забруджвальныя рэчывы — трапіла ў Грузію?" — кажа эколаг з Батумі Каха Гучманідзэ.

Іншы эколаг, Ніно Чабадзэ, старшыня зялёнага руху "Сябры Зямлі — Грузія", кажа, што паток забруджанай вады дабярэцца да Грузіі амаль праз год: "Паток вады з Адэсы дойдзе да нас дзесьці праз 8-11 месяцаў. Цяжка прадказаць, што менавіта гэтая вада прынясе ў Грузію. Вада мае ўласцівасць фільтраваць сябе, трэба меркаваць, што яна сама будзе фільтраваць небяспечныя рэчывы".

Паводле яе слоў, варта ўлічваць, што на берагі Дняпра ўжо выпала вялікая колькасць небяспечных рэчываў. А тое, што засталося ў вадзе, хутчэй за ўсё, па дарозе павольна асядзе: "Цяпер нам застаецца толькі чакаць і сачыць за вадой. У той жа час у нас павінна быць цесная сувязь з краінамі Чарнаморскага басейна".

Выбух ля румынскага курорта

Ля румынскага курорта Касцінешці раніцай 14 жніўня адбыўся выбух, прычынай якога, імаверна, зрабілася марская міна. Паводле папярэдніх звестак, у вадзе можа знаходзіцца яшчэ адзін выбухованебяспечны прадмет, таму ваенна-марскія сілы Румыніі накіравалі спецыяльна падрыхтаваных вадалазаў для пошуку і абясшкоджвання небяспечнага аб'екта. Прадстаўнік ВМС Румыніі палкоўнік Карнэліу Павел кажа, што небяспека дрэйфавальных марскіх мінаў узрасла пасля поўнамаштабнага ўварвання Расіі на тэрыторыю Украіны. У дзень выбуху моцны вецер дзьмуў з мора на бераг, і вадалазы былі накіраваныя ў Касцінешці для расследавання інцыдэнту.

Выбух у раёне румынскага курорта Касцінешты служыць напамінам пра канфлікт ва Украіне і яго магчымыя наступствы для Чарнаморскага рэгіёна.

                                                                Вікторыя Савіцкая (Новости Донбасса),
                                                                Радаслаў Тодараў (Наука), Ніно Нарыманішвілі (JAMnews),
                                                                Андрэа Павел і Іаана Мараваны (G4Media), “Медиасеть”