Стаміўся і сышоў

Вячаслаў Палавінка, "Новая газета"

Апошні дзеючы прэзідэнт на Еўразійскім кантыненце, які прыйшоў да ўлады яшчэ пры Савецкім Саюзе, Нурсултан Назарбаеў кіраваў Казахстанам амаль трыццаць гадоў, і на апошніх выбарах у 2015 годзе атрымаў 97,75% галасоў. Меркавалася, што ў 2020 годзе ён пойдзе на новыя выбары.

Праўда, ужо у 2018 годзе людзі пачалі нешта падазраваць:

Назарбаеў "перапрашыў" схему улады і ўзмацніў Савет бяспекі, узначаліўшы яго і атрымаўшы паўнамоцтвы ці ледзь не большыя, чым ў кіраўніка дзяржавы.

Да таго ж, у Назарбаева ёсць прэзідэнцкая партыя, якая амаль цалкам кантралюе парламент. І ўсё роўна яго сыход 19 сакавіка ў 2019 года ў 19 гадзін вечара (па казахскім часе) стаў поўнай нечаканасцю для ўсёй краіны.

Назарбаеў сышоў у прамым эфіры падчас звароту да нацыі.

У апаратнай тэлеканала "Хабар 24" забыліся выключыць гук, таму пасля першых слоў Назарбаева пра адстаўку за кадрам пачуўся ўсхваляваны ўздых і ўскрык: "Ё-маё!".

Прэзідэнт Казахстана абвясціў аб рашэнні пакінуць свой пост, паколькі, па яго словах, зрабіў усё, каб краіна акрыяла ад наступстваў распаду СССР і выйшла на сусветную арэну ў якасці вялікага гульца.

Пры гэтым Назарбаеў асабліва падкрэсліў, што "да канца сваіх дзён" застанецца ва ўсіх на вачах — як раз як кіраўнік Савета бяспекі. Сваёй асноўнай задачай ён пры гэтым бачыць правядзенне будучых выбараў так, каб яго курс быў працягнуты. Пакуль жа выконваючым абавязкі прэзідэнта стаў спікер Сената Касым-Жамарт Такаеў, прысягу ён прынёс раніцай 20 сакавіка. Ён будзе кіраваць краінай да заканчэння тэрміну паўнамоцтваў выбранага прэзідэнта Нурсултана Назарбаева ў красавіку 2020 года. У першы дзень свайго кіравання Такаеў прапанаваў перайменаваць сталіцу Казахстана, Астану, у Нурсултан, каб "увекавечыць імя вялікага сучасніка".

Задача перад Назарбаевым стаіць нетрывіяльная, паколькі за трыццаць гадоў ва ўладзе ён па-майстэрску прыбраў з палітычнай дошкі Казахстана ўсе буйныя фігуры, але пры гэтым не пакінуў ніводнага палітыка, якога ў поўнай меры можна было б назваць пераемнікам.

Самай відавочнай фігурай на трон выглядае старэйшая дачка прэзідэнта Дарыга Назарбаева, якая з'яўляецца дэпутатам Сената, і нічога ў прынцыпе не замінае ёй вылучыцца на бліжэйшых выбарах. Іншае пытанне, што з імем Назарбаева звязаныя некалькі скандалаў. Апошні даклад праваабаронцаў з "Еўразійскай дэмакратычнай ініцыятывы" быў прысвечаны таму, што дачка прэзідэнта магла выводзіць на рахункі ў Аўстрыі дзясяткі мільёнаў долараў (сама Дарыга яго ніяк не каментавала). Да таго ж, у Дарыгі Назарбаевай мала непасрэднага вопыту кіравання: яна ні разу не была ні акімам (кіраўнік адміністрацыі ў Казахстане), ні спікерам парламента.

Гэта, вядома, не так важна, калі Нурсултан Назарбаеў пакажа на яе пальцам — асабліва з улікам таго, што дэ-факта ён усё адно застаецца з вялікай колькасцю паўнамоцтваў і ў статусе кіраўніка Савета бяспекі можа заблакаваць любое прэзідэнцкае дзеянне.

Але адсутнасць альтэрнатывы можа згуляць і злы жарт з канструкцыяй назарбаеўскага рэжыму.

Прэзідэнт, які пайшоў у адстаўку, па-ранейшаму трымае ў сваіх руках усе сілавыя структуры, а таксама надзяліў іх паўнамоцтвамі ў любой незразумелай сітуацыі ўключаць рэжым інфармацыйнай блакады ў краіне. Але нават сярод сілавікоў ёсць некалькі фігур, якія можна паставіць у адзін шэраг з Назарбаевым — да прыкладу, кіраўнік Камітэта нацыянальнай бяспекі Карым Масімаў. Усё пытанне толькі ў тым, ці прытрымае ён свае амбіцыі (Масімаў — былы прэм'ер-міністр) дзеля захавання ўсёй канструкцыі.

Самае галоўнае, што сітуацыя ў Казахстане цяпер не так вясёлкавая, як распісаў Назарбаеў у сваім развітальным звароце. Так, у краіне ёсць сталіца Астана, якая нагадвае ці то Дубай, ці то Парыж, ці то ўсё разам, але ў астатніх гарадах расце сацыяльная незадаволенасць. Ды і ў Астане неспакойна: зімой у часовай будзе згарэлі пяць дзяўчынак, чые бацькі вымушаныя былі ноччу сысці на працу, і гэта прывяло да небывалага сацыяльнага выбуху і пратэстаў па ўсёй краіне.

Дайшло да таго, што з патрабаваннем адстаўкі Назарбаева жанчыны ў рэгіёнах прыходзілі нават у прыёмную прэзідэнцкай партыі — нечуваная ў апошнія гады дзёрзкасць.

Прэзідэнт нават у спешцы адправіў у адстаўку ўрад, але і гэта не дапамагло, бо людзі адчулі слабасць Лідара нацыі і толькі ўзмацнілі свой націск.

На сусветнай арэне усе дасягненні Назарбаева патухлі перад забойствам у 2018 годзе ў цэнтры Алматы прызёра Алімпіяды ў Сочы па фігурным катанні Дзяніса Тэна: стала відавочна, што пры вясёлкавай вітрыне ўзровень ўнутранага хаосу стаў дрэнна кантраляваным. Да таго ж, Назарбаеў не адважыўся прыбраць міністра ўнутраных спраў Калмуханбета Касымава, чым выклікаў на сябе яшчэ большую крытыку. Звычайныя жыхары краіны ніколі не даруюць Назарбаеву Жанаазен: у 2011 годзе пасля шматмесячнага страйку нафтавікоў на захадзе краіны паліцэйскія адкрылі агонь па дэманстрантах, забіўшы мінімум 17 чалавек (неафіцыйна спіс ахвяр павялічваюць да сотні чалавек).

А галоўнай памылкай стала поўная зачыстка апазіцыі, што зрабіла рэжым закасцянелым (усе спробы выйсці на вуліцы перарываліся жорстка — да затрымання журналістаў ў 2016 годзе). Галоўны вораг Назарбаева, беглы алігарх Мухтар Аблязаў, быў дома завочна асуджаны да пажыццёвага зняволення, але так і застаўся недаступны для рэжыму.

З іншага боку, хоць для прыхільнікаў таго ж Аблязава і любых незадаволеных грамадзян сыход Назарбаева лічыцца перамогай, тут першы казахстанскі прэзідэнт перахітрыў, здаецца, усіх. Ён па-ранейшаму захаваў рычагі ўлады, але пры гэтым абяліў сваю рэпутацыю. Цяпер яго будуць успамінаць не як прыгнятальніка свабоды або чалавека, які выхваляцца сваімі дасягненнямі на сусветнай арэне, а як чалавека, які добраахвотна пакінуў хай і не самы важны, але ўсё ж першы пост у краіне.

Сваё жаданне ўвайсці ў гісторыю пераможцам Нурсултан Назарбаеў выканаў.