Трасянка – лінгвістычны інцэст?

Зборнік даследаванняў беларускай трасянкі і ўкраінскага суржыка выйшаў на нямецкай мове пад назвай “Трасянка і суржык, змяшанае беларуска-рускае і украінска-рускае маўленне. Лінгвістычны інцэст у Беларусі і Украіне?”. Кніга, над стварэннем якой працавалі на філалагічным факультэце БДУ, уключае даследаванні навукоўцаў з Беларусі, Германіі, Польшчы, Украіны і іншых краін. Пакуль зборнік выдадзены толькі па-нямецку. А вось на беларускай мове выдаваць кнігу пакуль не плануюць. Але артыкулы навукоўцаў з кнігі можна знайсці на беларускай і рускай мовах у перыядычных навуковых часопісах.

Даведка:

Трасянка ― форма змяшанага вуснага бытавога маўлення, у якім беларуская мова змешваецца з рускай, у асноўным лексічна. Ва Украіне падобная з'ява, украінска-рускае змешанае маўленне, называецца суржыкам. Цікава, што першапачаткова трасянкай называўся корм для свойскай жывёлы, калі з-за недахопу сена ў яго падмешвалі салому.

Загадчык кафедры Гісторыі беларускай мовы філалагічнага факультэта БДУ, доктар навук Мікалай Прыгодзіч распавядае пра тое, навошта спатрэбіўся такі зборнік і як ён ствараўся.

"Зборнік рабіўся адмыслова, каб ім маглі карыстацца еўрапейцы. Зразумела, што ў Еўропе беларускую мову не ведаюць. Калі б мы выдалі зборнік на беларускай ці на ўкраінскай мове, ён бы не быў запатрабаваны.

Мы самі ўдзельнічаем у працэсе трасянкавасці, але гэтымі праблемамі амаль не займаліся. У нашым праекце мы запісвалі людзей у розных мясцінах, носьбітаў мовы. Звярталі ўвагу на іх адукацыю, на іх паходжанне. Напрыклад, чалавек прыехаў у горад з вёскі. Наколькі на яго паўплывала гэтае гарадское маўленне.

Цікавае назіранне нямецкага даследчыка прафесара Герда Генчэла па адной сям'і з Баранавічаў. Ёсць бабуля, яе дачка і ўнучка. Тры пакаленні. Дык вось працэнт беларускамоўных элементаў ад бабулі да ўнучкі ў тры разы памяншаецца. Калі ў бабулі 55% беларускамоўных элементаў, то ва ўнучкі толькі 15%. Яшчэ некалькі пакаленняў, і можа застацца толькі 1%.

Праект акурат і звяртае ўвагу на гэтыя праблемы. У нас жа ніхто не адмяняў афіцыйны статус беларускай мовы. Калі далей гэта будзе працягвацца без падтрымкі беларускай мовы, сітуацыя можа выйсці з пад кантролю. Яна і сёння ўжо небяспечная.

Ад чаго залежыць ужыванне трасянкі. Тут шмат фактараў. Найперш — узрост, пасля — дзе чалавек атрымліваў адукацыю. Пажылыя людзі больш схільныя да беларускасці, бо яны выхоўваліся ў беларускай школе. У вёсцы яны гаварылі па-беларуску.

У кнізе ёсць артыкул Генадзя Цыхуна, які паказвае, якая сітуацыя з трасянкай была ў 1920-я гады, калі выкошвалася нацыянальна арыентаваная інтэлігенцыя. Пазней, на вядучыя кіраўнічыя пасады браліся людзі, якія ў прынцыпе, валодалі беларускай мовай, але мовай чыноўніцтва была руская. Беларуская мова функцыянавала толькі ў адукацыі і культуры. Яшчэ ў СМІ: раённыя газеты, некалькі рэспубліканскіх газет.

На ўжыванне трасянкі ўплывае і ўзровень адукацыі, а таксама маўленчая сітуацыя, кантынгент людзей вакол. Напрыклад, калі чалавек у кампаніі рускамоўных людзей будзе гаварыць па-беларуску, яго могуць не зразумець. І ён вымушаны будзе падстройвацца, а артыкуляцыя ў яго застанецца беларуская. Ёсць і іншая прычына ― моўнае неахайства. У кожнага з нас ёсць адметнасці геаграфічна вызначанай гаворкі. Гэта нязмушанасць, якая нас выдае.

Суржык і трасянка — падобныя з'явы. З пэўнай ступенню трасянкавасці. Але гэта найперш нязмушаны працэс. Мы самі не ведаем, у які момант якое слова мы скажам. Для таго, каб чыста гаварыць па-беларуску, трэба думаць на гэтай мове. Устаўляем рускае слова, калі не знаходзім беларускі адпаведнік. Гэта ўжо генетычная хіба. Дастаткова 2-3 тысячы слоў з нейкай мовы, і ты зможаш свабодна сябе паводзіць у бытавым асяроддзі. Наш слоўнікавы запас зусім невялікі, не як у Элачкі Людажэркі з "12 крэслаў", натуральна, але невялікі.

Трасянка, на сёння — адна з рэальных форм бытавання беларускай мовы. Калі аснова — беларуская, а не наадварот. Калі аснова руская мова ― гэта ўжо іншы тып трасянкі".

Фота: openbelarus.by