Хрыстос уваскрэсне анлайн: як цэрквы Украіны перажываюць каранавірусны каранцін

Ад цалавання абразоў трэба ўстрымацца, а наведваць набажэнствы можна ў Фэйсбуку — каранавірус прынёс шмат новага ў жыццё ўкраінскіх хрысьціян. Як цэрквы і вернікі рэагуюць на каранцін і як плануюць святкаваць сваё галоўнае свята, Вялікдзень, — у матэрыяле hromadske.

Watch party з Богам

Кожная нядзеля ў сям'і Сафіі, Ігара і маленькай Ганны Цімашэнка пачыналася аднолькава. "Раніцай устаём, хуценька снедаем, надзяваем найлепшую вопратку і бяжым у царкву, а пасля можам пайсці з сябрамі на какаву або на шпацыр", — кажа Сафія Кочмар-Цімашэнка. 

З храмам, у які ходзіць сям'я, іх звязвае шмат цёплых успамінаў. Менавіта ў патрыяршым саборы Уваскрасення Хрыстовага Украінскай грэка-каталіцкай царквы, што на левым беразе Кіева, сужэнцы хрысцілі дачку Ганну і хавалі Найблажэннейшага Любаміра Гузара, былога прадстаяцеля УГКЦ. "Таксама ў гэтым храме прайшоў мой Майдан, — успамінае Сафія. — Там я начавала і там мяне лячыў нейкі стары тэрнопальскі доктар ад майданаўскай прастуды". Аднак праз пандэмію каранавіруса ва Украіне ўжо некалькі тыдняў забароненыя масавыя сходы, у тым ліку ў цэрквах. Таму сям'і давялося адмовіцца ад звыклага нядзельнага сцэнара.

"Усё, Ганна, апранаемся, таму што мы ідзём у царкву, сёння такое свята", — кажа Сафія, апранаючы дзяўчынку ў вышыванку. 12 красавіка 2020 года праваслаўныя хрысціяне святкуюць Вербную нядзелю — дзень, калі, згодна з Евангеллем, Ісус увайшоў у Ерусалім. "Калі шчыра, у нас нават няма вербнай лазы, якую традыцыйна трэба свянціць у гэты дзень, — кажа Сафія. — У Кіеве забаранілі наведванне паркаў і лясоў, дзе мы маглі б яе знайсці, за гэта вельмі вялікі штраф, ды і мы не лічылі гэта абавязковым". Ганна рассаджвае на канапе свае цацкі і кажа ім "цыц!" — сядзець ціхенька, а Сафія дастае ноўтбук і ўключае анлайн-трансляцыю з сабора. Часам яна глядзіць набажэнства разам з сябрамі — праз watch party ў Фэйсбуку. А мама дзяўчыны дасылае ёй "сваю царкву" — фота тэлевізара, дзе ідзе трансляцыя.

Царква пусцела паступова, кажа Сафія. У першы тыдзень, калі толькі абвясцілі пра абмежаванні ў сувязі з пандэміяй, па трансляцыі было відаць, што на набажэнстве ёсць дзеці, нават адзін святар прыйшоў са сваім сынам. На другі тыдзень людзі з дзецьмі стаялі за шклом, за дзвярыма. А на гэтым тыдні — ужо толькі адны святары.

Адсутнасць вернікаў — галоўнае змяненне ў літургіі падчас каранціну, кажа Сафія. Але ёсць і іншыя. На мінулым тыдні Найблажэннейшы Святаслаў, кіраўнік УГКЦ, ужо быў у масцы, калі даваў прычасце, і дэзінфікаваў лыжку. А семінарысты, якія звычайна адзявалі яго і цалавалі яму рукі, перасталі гэта рабіць.

"Кхх", — увагі маленькай Ганны хапае ненадоўга. "Глядзець службу па камп'ютары небяспечна тым, што дзіця ўсё роўна просіць уключыць мульцікі. "Кхх" — гэта значыць свінка Пэпа", — тлумачыць Сафія. У царкве дачка бегала коламі вакол біскупа, дома яна робіць тое самае вакол ноўтбука на канапе.

— Ты там была? Што ты там рабіла? — тыкае Сафія ў экран. — Што там даюць?

— Ам!

— Ам даюць! Камунія. Глядзі, тут нават харысты ёсць у масцы. Як яны так спяваюць?

Сафіі падабаецца, што да гэтых служб святары рыхтуюцца так, быццам у царкве поўна людзей: яны ў святочных рызах, а храм упрыгожаны кветкамі і вярбой. "І гэта не толькі тут, нават у маленькіх цэрквах, адкуль транслююць па тэлефоне", — кажа Сафія. Яна ўспамінае Вербную нядзелю мінулага года — кажа, людзей у царкве было шмат, як у метро. "Я сумую па паходах у царкву. Тым, хто хадзіў у царкву, камп'ютар або тэлевізар яе не заменіць. Але ўсе разумеюць, што гэта часова". Увечары сям'я не вытрымлівае і ідзе прагуляцца да храма. Аднак яго брама зачыненая.

На Вялікдзень сям'я плануе зладзіць традыцыйны сняданак: "Купім прыгожую пасачку, будзем з Ганнай размалёўваць яйкі, будзем маліцца". На наступны дзень у звычайныя часы яны б абавязкова паехалі ў парк на "палівальны панядзелак" — паводле даўняга звычаю, у гэты дзень хлопцы абліваюць дзяўчат вадой для "ачышчэння". Аднак сёлета сям'я застанецца дома. Сафія кажа, што каранцінны Вялікдзень запомніцца ім на ўсё жыццё.

"Мы, хрысціяне, вельмі часта верым вонкі. Мы добра апранаемся ў царкву, мы прыходзім, з усімі вітаемся... Хрысціянства — гэта рэлігія супольнасці, — кажа Сафія. — Але цяпер гэта супольнасць — кожны ў сваім доме. І ці верыш ты — гэта толькі ад цябе залежыць, толькі табе гэта трэба. Бог спыніў увесь знешні свет, каб усе хрысціяне пачалі шукаць свой свет унутраны. Гэта вельмі ўдалы яго жарт, хоць і трагічны. Але цікава, як царква і яе прыярытэты зменяцца пасля гэтага. Таму што калі нават паску можна пасвянціць праз камп'ютар або тэлевізар, то навошта тады будаваць велізарныя саборы?"

"Дзе твой статак, там павінен быць пастух", — кажа айцец Васіль Германюк. Ужо два гады кожны дзень, раніцай і ўвечары, ён праводзіць жывыя эфіры ў Інстаграме з малітвай, а таксама з набажэнствамі з храма. Прыход айца — дзве вёскі на Тэрнопальшчыне, у якіх разам каля 5,5 тысяч жыхароў. Амаль столькі ж падпісчыкаў на яго старонцы.

Айцец Васіль зарэгістраваўся ў сацсетцы, каб мець зносіны з моладдзю: "Яны прачнуцца раніцай, схопяцца за свае тэлефоны, а там я бласлаўляю іх на дзень". З часам гледачоў стала больш, і святар пачаў трансляваць літургіі. Кажа, усё гэта было выклікам для яго — выходзіць у эфір паабяцаў штодня — значыць, будуць чакаць, трансляцыю можа паглядзець хто заўгодна, нават кіраўнік царквы — значыць, трэба выразна гаварыць і шліфаваць казані, ды і Інстаграм не стаіць на месцы — значыць, трэба разбірацца з нюансамі.

"Раней мне пісалі, што Instagram — не месца для царквы. А цяпер усе глядзяць трансляцыі. Я рады, што змог паспрабаваць загадзя. Людзі ўжо спакайнейшыя, — кажа святар. — Але калі яны прывыкнуць да трансляцый і не захочуць вяртацца ў царкву, гэта будзе новы выклік". 

Пасля ўвядзення каранціну ў трансляцый айца Васіля стала яшчэ больш гледачоў. Кажа, гэтак жа было, калі ў 2018 годзе ўвялі надзвычайнае становішча пасля захопу ўкраінскіх маракоў Расіяй: "Калі чалавек баіцца, ён разумее, што ўсё ў руках Божых, а калі чалавеку класна, яму малітва не вельмі патрэбная".

Цэрквы афлайн

Вуліцы Кіева былі такімі ж пустымі, мабыць, толькі тады, калі князь Уладзімір сагнаў усіх у Днепр, каб ахрысціць. Ужо амаль два тыдні выходзіць з дому тут можна толькі па прадукты, лекі і каб выгуляць сабаку. Ці па службовай неабходнасці. Ёю карыстаемся і мы — і выходзім на прагулку па цэнтральных храмах горада.

"Усе набажэнствы будуць ажыццяўляцца без прысутнасці вернікаў за зачыненымі дзвярыма! — гэтае папярэджанне вісіць каля раскладу імшы на ўваходзе ў рымска-каталіцкі храм Святога Аляксандра. Дзверы сапраўды зачыненыя. Каталікі 12 красавіка святкуюць Вялікдзень, аднак каля храма няма нікога, толькі паліцыя. Па словах айца Віталя Квапіша, многія вернікі званілі і перапытвалі, ці можна ўсё-ткі прыйсці, аднак закон ёсць закон. Бласлаўляць велікодныя стравы біскупы РКЦ дазволілі самастойна дома — урачыстую малітву мог прачытаць адзін з членаў сям'і. Амаль усе хрысціянскія цэрквы ва Украіне арганізавалі трансляцыі набажэнстваў і заклікалі сваіх вернікаў далучыцца да імшы і літургіі анлайн. Аднак дзверы зачынілі не ўсе.

На цэнтральным уваходзе ў галоўны храм Свята-Міхайлаўскага манастыра створанай крыху больш года назад Праваслаўнай царквы Украіны вялікая шыльда: "Зачынена. Closed". Побач —інфармацыйны плакат аб прафілактыцы каранавіруса. Святочную літургію ў гэтым храме будзе праводзиць прадстаяцель ПЦУ, мітрапаліт Епіфаній. Ля бакавога ўвахода, у які патроху заходзяць людзі, стаіць іераманах Міхаіл. "На шчасце, сёння амаль 90% нашых пастаянных вернікаў прыслухаліся да заклікаў Святога Сінода і засталіся дома", — кажа ён і запэўнівае, што цяпер у храм заходзяць толькі харысты, людзі, задзейнічаныя на набажэнстве, і тыя, хто вядзе трансляцыю — усяго каля двух дзясяткаў чалавек.

На століку побач — святая вада і галінкі вярбы. Іераманах Міхаіл асвячае вярбу нешматлікім ахвоччым, аднак пры ўмове захавання дыстанцыі ў два метры паміж вернікамі. Гаворыць, выгнаць людзей, якія прыйшлі ў храм, святары не могуць. Так, паводле яго слоў, будзе і на Вялікдзень — людзей з кошыкамі не будуць выганяць.

Аднак Святы Сінод ПЦУ дазволіў свянціць велікодныя стравы толькі трыма спосабамі. У вёсках можна вынесці іх у двор — святар будзе ісці па вуліцах і апырскваць кошыкі святой вадой, трымаючы дыстанцыю. У гарадах святары загадзя пасвенцяць велікодныя стравы ў крамах, што на іх павінна быць пазначана. Таксама блаславенне велікодных страў можна атрымаць, самастойна прачытаўшы малітвы і абпырскаўшы ежу святой вадой.

"Тыя, хто легкадумна да гэтага ставіўся, усё ж лічацца з тым, што колькасць хворых павялічваецца, — кажа іераманах Міхаіл. — Камусьці не падабаюцца пэўныя правілы, але мы ўсе разумеем, што лепш хай будуць жорсткія правілы, але мы пазбегнем вялікай катастрофы, якая напаткала іншыя краіны. Будзе мірны час — будзем далей усе спакойна маліцца і збірацца так, як да эпідэміі".

Таксама Сінод дазваляе вернікам запрасіць святара дадому для духоўных гутарак, споведзі або прычасця. Аднак гэта тычыцца толькі паліятыўных хворых або вайскоўцаў перад цяжкімі аперацыямі, тлумачыць протаіерэй Сергій Дзмітрыеў, намеснік кіраўніка ўпраўлення сацыяльнага служэння і дабрачыннасці ПЦУ. Хоць і адзначае, што кожны святар мае права самастойна вырашаць, мае патрэбу кожны асобны вернік у асабістай сустрэчы ці можна абмежавацца размовай па тэлефоне ці ў сацсетках. І калі ён усё ж такі ідзе на дом, ён павінен выкарыстоўваць бахілы, санітарную маску і дэзінфікавальны сродак, а таксама захоўваць дыстанцыю.

Дзверы грэка-каталіцкага храма святога Васіля Вялікага адчыненыя, аднак на ўваходзе вісіць "вялікая просьба" заходзіць унутр і спавядацца толькі ў ахоўных масках. Тыя, у каго няма сваёй, могуць узяць самаробную марлевую на століку ў храме, там жа побач — антысептычны сродак для рук і сурвэткі. Некалькі чалавек слухаюць літургію ўнутры, астатнія, каля 20 — на невялікім двары праз гучнагаварыцель. Побач на парапеце жанчына прадае вязаныя букеты з вярбы і кветак. Людзі купляюць адразу па некалькі — сабе і родным. Служба заканчваецца, і святар аб'яўляе, што будзе свянциць вярбу на вуліцы, хоць УГКЦ прасіла вернікаў не прыносіць вярбу і кошыкі ў храмы. Святар у масцы, а вось вернікі — не заўсёды.

Фёдар не надзявае маски прынцыпова. Кажа, зрабіць гэта — значыць не давяраць Богу. "У мяне ёсць у кішэні маска, нават дзве, я іх надзяваю ў грамадскіх месцах. Але тут месца асаблівай прысутнасці Бога". І тут, упэўнены ён, нельга баяцца заразіцца, таму што "страх робіць больш, чым самі вірусы". З пачатку каранціну Фёдар не прапусціў ніводнага нядзельнага набажэнства. Нягледзячы на заклікі царквы, дзяржавы і Сусветнай арганізацыі аховы здароўя, лічыць, што ў гэты неспакойны час гэта яшчэ важнейшае.

"Чалавек, які сюды заходзіць, ведае, што Хрыстос уваскрос. Дык калі ён уваскрос, то ён праклаў нам дарогу. Што жыццё, як кажа апостал, што смерць — у Хрысце адно і тое ж, — дзеліцца разважаннямі Фёдар. — А калі чалавек, які спадзяецца і ведае, што тут знаходзіцца сам Гасподзь, і ён заразіўся, ён прыйдзе да яго і скажа: "Госпадзе, я табе так давяраў! А ты нейкую бацылу не мог забіць?" Аднак вернікі і святары, якія ігнаравалі каранцін, ужо спрыялі распаўсюджванню каранавіруса і стваралі небяспеку для людзей.

Царква Святога Мікалая Мірлікійскага Украінскай Праваслаўнай Царквы Маскоўскага патрыярхату таксама адкрытая. Каля 20 вернікаў у масках і без стаяць на вуліцы. Пасля завяршэння літургіі ў праходзе царквы з'яўляецца святар. Ён у масцы і запрашае людзей унутр для споведзі і прычасця. Але па адным. Па словах Мітрапаліта УПЦ МП Клімента, царква будзе ўлічваць каранцінныя мерапрыемствы і пускаць у храмы толькі па дзесяць чалавек, аднак у рэжым анлайн-трансляцый не пяройдзе, таму што гэта нібыта не будзе лічыцца набажэнствам.

УПЦ МП даўжэй за ўсіх супраціўлялася абмежаванням у сувязі з каранавірусам. Напрыклад, у Кіева-Пячэрскай Лаўры ў пачатку каранціну заклікалі працягваць хадзіць у храмы, прычашчацца і прычашчаць дзяцей. "Страшная не эпідэмія віруса, а грэх, які губіць душу... Не глядзіце старэйшае пакаленне або малодшае, усе спяшаецеся ў храм, абдыміце адно аднаго", — казалі царкоўнікі.

Аднак 29 сакавіка ўжо і патрыярх Рускай Праваслаўнай Царквы Кірыл заклікаў вернікаў устрымацца ад наведвання храмаў: "Давайце возьмем на сябе подзвіг не выходзіць з нашых дамоў, як узяла на сябе подзвіг Марыя Егіпецкая — не выходзіць з пустыні. ...Менавіта так мы павінныя цяпер жыць. Іншыя казані, у прыватнасці ад неразумных святароў, не слухайце".

Праз два тыдні сталічная камісія па надзвычайных сітуацыях закрыла Лаўру прымусова — там зафіксавалі больш за 90 выпадкаў заражэння каранавірусам, а двое царкоўнікаў памерлі.

12 красавіка на святкаванне каталіцкага Вялікадня і праваслаўнай Вербнай нядзелі ў храмы прыйшло каля 126 тысяч украінцаў, хоць у мінулым годзе на службах было амаль 3 мільёны вернікаў, паведамляе прэс-служба прэзідэнта Украіны Уладзіміра Зяленскага. Паводле інфармацыі кіраўніка МУС Украіны Арсена Авакава, паліцыя тройчы аштрафавала царкоўнікаў і яшчэ ў 12 выпадках матэрыялы вывучаюцца. "Безадказнасць і непавага да чалавечага здароўя не маюць да Бога ніякага дачынення!" — напісаў ён.

Яшчэ ў сакавіку Зяленскі анансаваў праект "Вялікдзень дома". "Штодня ў нас заражаюцца ўжо не дзясяткі, а сотні. І сходы, натоўпы на велікодныя святы — простая дарога захварэць самому і заразіць блізкіх. Таму Вялікдзень у новым фармаце ў гэтым годзе — гэта сапраўдная праява любові да бліжняга", — падкрэсліў ён.

Не ў храме, а ў справе

"У вас вяселле не прызначанае? А то ў нас тут спірту шмат", — жартуе айцец Іван, адзін з жыхароў Выдубіцкага манастыра Праваслаўнай Царквы Украіны — пакуль яны рыхтуюцца да працы. У 90-х у гэтым памяшканні каля манастырскіх варот быў рэстаран "Рушніковая хата", пра што нагадваюць арнаменты на сценах. Пазней на яго месцы асталявалася нядзельная школа. Цяпер тут робяць антысептык.

"Мы як царква на базе гэтага манастыра ўжо 4 гады займаемся беднымі людзьмі, у нас вельмі шмат праектаў у бальніцах, хоспісах, з дзецьмі. Мы проста хацелі набыць для іх гэты антысептык, але аказалася, што цэны проста касмічныя і яго вельмі складана знайсці", — кажа Раман Холадаў, кіраўнік аддзела сацыяльнага служэння Кіеўскай мітраполіі ПЦУ, які арганізаваў вытворчасць.

Ад безвыходнасці хлопцы пачалі шукаць спосабы вырабіць антысептык самастойна і знайшлі інструкцыю Сусветнай арганізацыі аховы здароўя. "Там ёсць усё, аж да таго, у якой ёмістасці павінная быць гэтая рэч, таму што яна пажаранебяспечная, яе не больш за 50 літраў павінна быць", — кажа Раман. Аркушамі з раздрукаванай інструкцыяй абляпілі слуп у цэнтры "Рушніковай хаты", аднак хлопцы ўжо ўсё запомнілі: на 20 літраў ідзе 300-350 грамаў гліцэрыны, 450 мл перакісу вадароду, дзесьці 16-17 літраў спірту, далей гэта ўсё даліваецца дыстыляванай вадой, а галоўная ўмова — каб антысептык быў не менш 70 градусаў, бо чым большае ўтрыманне спірту, тым ён эфектыўнейшы.

Хлопцы надзяваюць халаты, маскі і пальчаткі і прыступаюць да працы. З 50-літровай бочкі змешаныя інгрэдыенты падаюцца ў машыну, якая адмярае па 110 мл. Спачатку яны разлівалі антысептык ўручную. "Гэта было феерычна, — успамінае Раман. — Трэба было трымаць, ставіць леечку, набіраць, наліваць. Гэта было вельмі доўга — гадзіны за дзве-тры мы разлілі ўсяго 150 антысептыкаў, і вельмі шмат разлівалася. Таму мы вырашылі трохі аўтаматызаваць гэты працэс і набылі гэтую машыну для дазавання".

Раман сёння на разліве. Два Іваны закручваюць накрыўкі — гэта самы цяжкі этап працэсу, бо калі бутэлечкі ідуць на тысячы, рукі сціраюцца. Віталь лепіць на бутэлечкі этыкеткі. "Таксама не вельмі вясёлая праца", — каментуе Раман. На першых партыях налепак не было. "Аднак людзям трохі страшна ўзяць бутэлечку невядома з чым, таму мы пішам, што гэта такое і ад каго".

Прыкладна праз гадзіну гатовыя ўжо 442 антысептыкі, і хлопцы выходзяць на двор падыхаць. У спірту, які яны выкарыстоўваюць, вельмі рэзкі пах — "людзі розныя, каб не было жадання разводзіць". Планы на гэты тыдзень амбіцыйныя — 12 тысяч бутэлечак. "Калі, дай Бог, з 12 тысяч чалавек, якія іх атрымаюць, хоць бы адзін чалавек будзе мець ад гэтага толк і не заразіцца каранавірусам, гэта будзе вельмі крута, — кажа Раман. — На самай справе гэта цана чалавечага жыцця. Але я думаю, што ўсё будзе добра і людзі будуць прытрымлівацца гэтых нормаў, карыстацца пэўнымі прадпісаннямі, і мы трошкі абыдзем гэтую бяду".

Запытаў вельмі шмат, кажа Раман, таму іх антысептыкі разыходзяцца не толькі па Кіеве: частку адправілі вайскоўцам на ўсход, частку — у бальніцы Адэскай вобласці. "Была б сыравіна — мы гатовыя ў дзень рабіць 6 тысяч бутэлечак. Але ўсё вельмі дорага. Мы проста не пацягнем. Таму мы чакаем нейкіх актыўных дзеянняў з боку дзяржавы, каб, можа, нам усё ж не давялося гэта рабіць".

Раней прадстаяцелі ПЦУ і УГКЦ заяўлялі, што ў выпадку неабходнасці гатовыя аддаць свае храмы пад бальніцы. Раман кажа, што гэта не проста прыгожыя словы: падчас Рэвалюцыі годнасці ў Міхайлаўскім манастыры дзейнічаў шпіталь, дзе аперавалі людзей, у апошнія гады быў створаны Інстытут медыцынскага капеланства, развіваецца сацыяльнае служэнне. "Памяшканняў дастаткова, у нас вялікія храмы, — кажа Раман. — Гэта пытанне таго, колькі будзе хворых. І ці дастаткова будзе дактароў, якія змогуць там працаваць".

У той жа час ад некаторых звыклых дзеянняў жыхарам манастыра давялося адмовіцца. Напрыклад, ад раздачы ежы і медыкаментаў бяздомным і пенсіянерам. "Я не вазьму на сябе такую адказнасць, — тлумачыць Раман. — 200 чалавек збіраюцца ў адным месцы — гэта проста небяспечна. Мы разумеем, што гэта бяда людзям, але паміж жыццём і здароўем мы заўсёды выбіраем жыццё, гэта тычыцца ўсяго нашага сацыяльнага служэння".

На тэрыторыі манастыра сапраўдны красавік — нарцысы, цюльпаны, гіяцынты. Храмы адкрытыя. Але яны пустыя. Раман запэўнівае, што больш за дзесяць чалавек сюды не пускаюць, лавачкі дэзінфікуюць, а прычасце даюць не ў рот, а ў рукі. Такі будзе і Вялікдзень. "Калі храм будзе гарэць, вы туды зойдзеце? Ці пусціце туды людзей? Вядома, не. Гэтак жа і гэта, гэта небяспека для людзей. І не трэба падвяргаць, не трэба паказваць сваю бестурботнасць. Не трэба выпрабоўваць Бога, ён абсмяяным не бывае. І царква пачынаецца не ў храме, а калі ты выходзіш з храма і нешта робіш".

Галоўная задача царквы, кажа Раман, — дачыняцца з людзьмі і тлумачыць, што цяпер кожны хрысціянін можа здзейсніць подзвіг дзеля сваіх блізкіх — застацца дома і захаваць іх здароўе. У той жа час Раман хвалюецца, што за час каранціну вырасце ўзровень хатняга гвалту і злоўжывання алкаголем, бо раней людзі рэдка праводзілі столькі часу разам.

"Я думаю, што гэта не пакаранне і не выпрабаванне. Гэты час, якое можна прысвяціць родным. Думаю, што Бог так нас аб'ядноўвае. Кожная сям'я, паводле царкоўнага вучэння, — гэта такая маленькая хатняя царква. І ў гэтай царкве заўсёды прысутнічае Хрыстос. І нават калі не будзе магчымасці прыйсці і пасвянціць гэтую паску на Вялікдзень, можна правесці яго ў коле сям'і, у клопаце і малітве. Кожны з нас пасумуе па тых набажэнствах, па тых сакрамэнтах. І пасля каранціну, я думаю, значна больш людзей будзе прыходзіць у храмы. І яны будуць больш шанаваць гэтыя моманты, праведзеныя ў храме, праведзеныя ў малітве".

Пры падтрымцы "Медыясеткі"